|
|
| (Không hiển thị 115 phiên bản của cùng người dùng ở giữa) |
| Dòng 1: |
Dòng 1: |
| − | {{#switch: {{NAMESPACENUMBER}} | 0 = <div style="height:10px;">[[Thể loại:Mục từ cần bình duyệt]]</div>
| + | <indicator name="mới">[[File:UnderCon icon.svg|40px|link={{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|alt=Mục từ này cần được bình duyệt|Mục từ này cần được bình duyệt]]</indicator> |
| − | <center>[[File:UnderCon icon.svg|frameless|30px|link=]] ''Mục từ này chưa được [[BKTT:Tiêu chuẩn mục từ|bình duyệt]] và có thể cần sự [[Trợ giúp:Hướng dẫn|giúp đỡ của bạn]] để hoàn thiện.''</center> |}}
| + | '''Đức Quốc xã''' hay '''Phát xít Đức''' là những tên tiếng Việt thường dùng để chỉ nước Đức thời kỳ 1933–1945. Cai trị đất nước này khi ấy là chế độ [[độc tài]] của [[Adolf Hitler]] và [[Đảng Quốc xã]] (NSDAP). Dưới sự thống trị của Hitler, Đức đã nhanh chóng chuyển đổi thành một quốc gia [[chủ nghĩa toàn trị|toàn trị]] nơi mà chính quyền kiểm soát gần như mọi mặt của đời sống. Tên gọi chính thức của quốc gia này là '''Đế chế Đức''' (''Deutsches Reich'') từ 1933 đến 1943 và '''Đế chế Đại Đức''' (''Großdeutsches Reich'') từ 1943 đến 1945. Các tên gọi thông dụng khác (trong tiếng Đức) là ''Drittes Reich'' (Đệ Tam Đế chế hay Đế chế thứ Ba), ''Zeit des Nationalsozialismus'' (Thời kỳ Chủ nghĩa quốc gia xã hội, viết tắt là ''NS-Zeit''), hay ''Tausendjähriges Reich'' (Đế chế Ngàn Năm) theo cách gọi của Hitler và những người quốc xã. Đức Quốc xã chấm dứt tồn tại vào tháng 5 năm 1945 sau khi bại trận trước phe [[Khối Đồng minh thời thế chiến II|Đồng minh]], sự kiện đánh dấu [[Kết cục của thế chiến II ở châu Âu|hồi kết cho chiến tranh thế giới thứ Hai ở châu Âu]]. |
| − | <!-- BẮT ĐẦU NỘI DUNG MỤC TỪ Ở DƯỚI ĐÂY. XIN ĐỪNG SỬA ĐỔI GÌ TỪ DÒNG NÀY TRỞ LÊN TRÊN, TRƯỚC KHI MỤC TỪ ĐƯỢC BÌNH DUYỆT -->
| |
| − | {{Infobox former country
| |
| − | |conventional_long_name = Đế chế Đức {{small|{{nobold|(1933–1943)}}<br />''Deutsches Reich''}}<hr />Đế chế Đại Đức {{small|{{nobold|(1943–1945)}}<br />''Großdeutsches Reich''}}
| |
| − | |era = [[Thời kỳ giữa hai cuộc chiến|Giữa hai thế chiến]]{{*}}[[Thế chiến II]]
| |
| − | |status =
| |
| − | |status_text =
| |
| − | |government_type = [[Chế độ độc tài]], [[quốc gia đơn đảng|độc đảng]], [[chủ nghĩa toàn trị|toàn trị]]
| |
| − | <!-- Rise and fall, events, years and dates -->
| |
| − | |event_start = [[Machtergreifung|Giành chính quyền]]
| |
| − | |date_start = 30 tháng 1 năm
| |
| − | |year_start = 1933
| |
| − | |event_end = [[Chính phủ Flensburg#Giải thể|Giải thể lần cuối cùng]]
| |
| − | |date_end = 23 tháng 5 năm | |
| − | |year_end = 1945 | |
| − | |event1 = [[Luật Trao quyền 1933|Luật Trao quyền]]
| |
| − | |date_event1 = 23 tháng 3 năm 1933
| |
| − | |event2 = [[Anschluss]]
| |
| − | |date_event2 = 12 tháng 3 năm 1938
| |
| − | |event3 = [[Thế chiến II]]
| |
| − | |date_event3 = 1 tháng 9 năm 1939
| |
| − | |event4 = [[Hitler qua đời]]
| |
| − | |date_event4 = 30 tháng 4 năm 1945
| |
| − | |event5 = [[Văn kiện đầu hàng của Đức|Đầu hàng]]
| |
| − | |date_event5 = 8 tháng 5 năm 1945
| |
| − | <!-- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 -->
| |
| − | |p1 = Cộng hòa Weimar
| |
| − | |flag_p1 = Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg
| |
| − | |p2 = Territory of the Saar Basin{{!}}Vùng Saar
| |
| − | |flag_p2 = Flag of Saar 1920-1935.svg
| |
| − | <!-- Only include territories fully or in-part annexed into Germany proper, not mere puppet states or other occupied territories -->
| |
| − | |p3 = Liên bang Áo{{!}}Áo
| |
| − | |flag_p3 = Flag of Austria.svg
| |
| − | |p4 = Đệ Nhất Cộng hòa Tiệp Khắc{{!}}Tiệp Khắc
| |
| − | |flag_p4 = Flag of the Czech Republic.svg
| |
| − | |p5 = Lithuania
| |
| − | |flag_p5 = Flag of Lithuania (1918–1940).svg
| |
| − | |p6 = Thành phố Tự do Danzig{{!}}Danzig
| |
| − | |flag_p6 = Flag of the Free City of Danzig.svg
| |
| − | |p7 = Đệ Nhị Cộng hòa Ba Lan{{!}}Ba Lan
| |
| − | |flag_p7 = Flag of Poland (1928–1980).svg
| |
| − | |p8 = Vương quốc Nam Tư{{!}}Nam Tư
| |
| − | |flag_p8 = Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg
| |
| − | |p9 = Đệ Tam Cộng hòa Pháp{{!}}Pháp
| |
| − | |flag_p9 = Flag of France (1794–1958).svg
| |
| − | |p10 = Luxembourg
| |
| − | |flag_p10 = Flag of Luxembourg.svg
| |
| − | |s1 = Đức bị Đồng minh chiếm đóng{{!}}Đức bị chiếm đóng
| |
| − | |flag_s1 = Flag of Germany (1946-1949).svg
| |
| − | |border_s1 = no
| |
| − | |s2 = Áo bị Đồng minh chiếm đóng{{!}}Áo bị chiếm đóng
| |
| − | |flag_s2 = Flag of Austria.svg
| |
| − | |s3 = Chính phủ Lâm thời Quốc gia Thống nhất{{!}}Ba Lan
| |
| − | |flag_s3 = Flag of Poland (1928–1980).svg
| |
| − | |s4 = Cộng hòa Tiệp Khắc (1945–48){{!}}Tiệp Khắc
| |
| − | |flag_s4 = Flag of the Czech Republic.svg
| |
| − | |s5 = Liên bang Dân chủ Nam Tư{{!}}Nam Tư
| |
| − | |flag_s5 = Flag of the Democratic Federal Yugoslavia.svg
| |
| − | |s6 = Chính phủ Lâm thời Cộng hòa Pháp{{!}}Pháp
| |
| − | |flag_s6 = Flag of France (1794–1958).svg
| |
| − | |s7 = Luxembourg
| |
| − | |flag_s7 = Flag of Luxembourg.svg
| |
| − | |s8 = Liên Xô
| |
| − | |flag_s8 = Flag of the Soviet Union (1936-1955).svg
| |
| − | |image_flag = Flag of Germany (1935–1945).svg<!-- Do not replace with NSDAP flag, as the two are not identical. National flag is off-center, NSDAP flag is not -->
| |
| − | |flag_alt = <!-- Alt text for flag -->
| |
| − | |image_flag2 = <!-- Second flag -->
| |
| − | |flag_alt2 = <!-- Alt text for second flag -->
| |
| − | |flag = <!-- Link target under flag image. Default: Flag of {{{common_name}}} -->
| |
| − | |flag2 = <!-- Link target under flag2 image. Default: Flag of {{{common_name}}} -->
| |
| − | |flag_type = [[Quốc kỳ Đức Quốc xã|Quốc kỳ]]<br>(1935–1945)
| |
| − | |flag2_type = <!-- Displayed text for link under flag2. Default "Flag" -->
| |
| − | |image_coat = Reichsadler.svg
| |
| − | |coa_size = 120px
| |
| − | |coat_alt = <!-- Alt text for coat of arms -->
| |
| − | |symbol_type = [[Quốc huy Đức#Đức Quốc xã|Quốc huy]]<br>(1935–1945)
| |
| − | |symbol_type_article = <!-- Link target under symbol image. Default: Coat of arms of {{{common_name}}} -->
| |
| − | |image_map = Greater German Reich (1942).svg
| |
| − | |image_map_alt =
| |
| − | |image_map_caption = Diện tích lãnh thổ lớn nhất mà Đức kiểm soát trong chiến tranh thế giới thứ Hai (cuối năm 1942)
| |
| − | {{parabr}}{{plainlist|style=padding-left: 0.6em; text-align: left;|
| |
| − | * {{legend2|#008000|Đế chế Đức{{efn|name=annexed}} }}
| |
| − | * {{legend2|#55c255|[[Reichskommissariat|Lãnh thổ chiếm đóng dân quản]]}}
| |
| − | * {{legend2|#a5dfa5|[[Chính phủ quân sự (Đức Quốc xã)|Lãnh thổ chiếm đóng quân quản]]}}
| |
| − | }}{{parabr}}
| |
| − | |capital = [[Berlin]]
| |
| − | |largest_city = Berlin
| |
| − | |coordinates =
| |
| − | |anthems = <br>''[[Das Lied der Deutschen]]''<br />("Bài ca của người Đức")<br /> <div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:German national anthem performed by the US Navy Band.ogg|center]]</div><br />''[[Horst-Wessel-Lied]]''{{hsp}}{{efn|name=Wessel}}<br />("Bài ca Horst Wessel")<br /> <div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Песня Хорста Весселя.ogg|center]]</div>
| |
| − | |motto =
| |
| − | |common_languages = [[Tiếng Đức]]
| |
| − | |religion = {{unbulleted list|[[Tin lành]] 54%|[[Giáo hội Công giáo|Công giáo]] 40%|[[Gottgläubig]] 3,5%|[[Không tôn giáo]] 1,5%|Khác 1%}}{{sfn|Ericksen|Heschel|1999|p=10}}
| |
| − | |demonym = Người Đức
| |
| − | |currency = [[Reichsmark]] (ℛℳ)
| |
| − | <!-- Titles and names of the first and last leaders and their deputies -->
| |
| − | |leader1 = [[Paul von Hindenburg]]{{efn|là [[Tổng thống Đức (1919–1945)|Tổng thống]]|name="President"}}
| |
| − | |leader2 = [[Adolf Hitler]]{{efn|là [[Führer]]|name="Fuhrer"}}
| |
| − | |leader3 = [[Karl Dönitz]]{{efn|là [[Tổng thống Đức (1919–1945)|Tổng thống]]|name="President"}}
| |
| − | |leader4 =
| |
| − | |year_leader1 = 1933–1934
| |
| − | |year_leader2 = 1934–1945
| |
| − | |year_leader3 = 1945
| |
| − | |year_leader4 = 1945
| |
| − | |title_leader = [[Danh sách nguyên thủ quốc gia Đức#Tổng thống (1919–1945)|Nguyên thủ quốc gia]]
| |
| − | |deputy1 = [[Adolf Hitler]]
| |
| − | |deputy2 = [[Joseph Goebbels]]
| |
| − | |deputy3 = [[Lutz Graf Schwerin von Krosigk|L. G. S. von Krosigk]]
| |
| − | |year_deputy1 = 1933–1945
| |
| − | |year_deputy2 = 1945
| |
| − | |year_deputy3 = 1945
| |
| − | |title_deputy = [[Danh sách Thủ tướng Đức#Đức Quốc xã (Reichskanzler) (1933–1945)|Thủ tướng]]
| |
| − | <!-- Legislature -->
| |
| − | |legislature = [[Reichstag (Đức Quốc xã)|Reichstag]]
| |
| − | |house1 = {{nowrap|[[Reichsrat (Đức)|Reichsrat]] (đến năm 1934)}}
| |
| − | |type_house1 = Hội đồng bang
| |
| − | |house2 = <!-- Name of second chamber -->
| |
| − | |type_house2 = <!-- Default: "Lower house" -->
| |
| − | <!-- Area and population of a given year -->
| |
| − | |stat_year1 = 1939
| |
| − | |stat_area1 = 633.786
| |
| − | |ref_area1 = {{efn|name=statistics}}
| |
| − | |stat_pop1 = <!-- Population (w/o commas or spaces), population density is calculated if area is also given -->
| |
| − | |stat_year2 = [[Census in Germany#German Empire, Weimar Republic and Nazi Germany (1871–1945)|1939]]
| |
| − | |stat_area2 =
| |
| − | |stat_pop2 = 79.375.281
| |
| − | |ref_pop2 = {{sfn|1939 Census}}
| |
| − | |stat_year3 = 1940{{sfn|Soldaten-Atlas|1941|p=8}}{{efn|name=annexed}}
| |
| − | |stat_area3 = 823.505
| |
| − | |stat_pop3 = 109.518.183
| |
| − | |today = <!-- Overlapping modern countries, if no more than four of these --><!-- Do NOT add flags, per MOS:INFOBOXFLAG -->
| |
| − | |area_km2 =
| |
| − | |area_rank =
| |
| − | |GDP_PPP =
| |
| − | |GDP_PPP_year =
| |
| − | |HDI =
| |
| − | |HDI_year =
| |
| − | }}
| |
| − | '''Đức Quốc xã''' hay '''Phát xít Đức'''{{efn|name=phát xít}} là những tên tiếng Việt thường dùng để chỉ nước Đức thời kỳ 1933–1945. Cai trị đất nước này khi ấy là chế độ [[độc tài]] của [[Adolf Hitler]] và [[Đảng Quốc xã]] (NSDAP). Dưới sự thống trị của Hitler, Đức đã nhanh chóng chuyển đổi thành một quốc gia [[chủ nghĩa toàn trị|toàn trị]] nơi mà chính quyền kiểm soát gần như mọi mặt của đời sống. Tên gọi chính thức của quốc gia này là '''Đế chế Đức''' (''Deutsches Reich'') từ 1933 đến 1943 và '''Đế chế Đại Đức''' (''Großdeutsches Reich'') từ 1943 đến 1945. Các tên gọi thông dụng khác (trong tiếng Đức) là ''Drittes Reich'' (Đệ Tam Đế chế hay Đế chế thứ Ba), ''Zeit des Nationalsozialismus'' (Thời kỳ Chủ nghĩa quốc gia xã hội, viết tắt là ''NS-Zeit''), hay ''Tausendjähriges Reich'' (Đế chế Ngàn Năm) theo cách gọi của Hitler và những người quốc xã. Đức Quốc xã chấm dứt tồn tại vào tháng 5 năm 1945 sau khi bại trận trước phe [[Khối Đồng minh thời thế chiến II|Đồng minh]], sự kiện đánh dấu [[Kết cục của thế chiến II ở châu Âu|hồi kết cho chiến tranh thế giới thứ Hai ở châu Âu]]. | |
| | | | |
| − | Vào ngày 30 tháng 1 năm 1933 Hitler được [[Tổng thống Đức (1919–1945)|Tổng thống]] [[Cộng hòa Weimar]] [[Paul von Hindenburg]] bổ nhiệm làm [[Thủ tướng Đức]]. Sau đó Đảng Quốc xã bắt đầu loại trừ mọi địch thủ chính trị và củng cố quyền lực của mình. Hindenburg qua đời ngày 2 tháng 8 năm 1934 và Hitler đã trở thành nhà độc tài của nước Đức bằng việc sáp nhập chức vụ và quyền hạn của Thủ tướng và Tổng thống vào với nhau. Kết quả cuộc trưng cầu ý dân tổ chức trên toàn quốc ngày 19 tháng 8 năm 1934 đã xác nhận Hitler là ''[[Führer]]'' {{efn|name=Führer}} duy nhất của nước Đức. Tất cả quyền lực đều tập trung vào tay Hitler, và lời nói của ông ta xếp trên mọi luật lệ. Chính phủ không phải là cơ quan hợp tác, phối hợp, mà là một tập hợp các bè phái đấu tranh vì quyền lực và sự tín nhiệm của Hitler. Vào đỉnh điểm của [[Đại Suy thoái]], những người quốc xã đã khôi phục nền kinh tế ổn định và chấm dứt nạn thất nghiệp hàng loạt bằng vận dụng [[kinh tế hỗn hợp]] và chi tiêu mạnh cho quân sự. Chính phủ bội chi để tiến hành một [[cuộc tái vũ trang của Đức|chương trình tái vũ trang bí mật]] quy mô và những dự án công trình công cộng trên diện rộng, trong đó có ''[[Autobahnen]]'' (cao tốc). Sự hồi phục của nền kinh tế giúp chế độ ngày càng chiếm được cảm tình của nhân dân. | + | Vào ngày 30 tháng 1 năm 1933 Hitler được [[Tổng thống Đức (1919–1945)|Tổng thống]] [[Cộng hòa Weimar]] [[Paul von Hindenburg]] bổ nhiệm làm [[Thủ tướng Đức]]. Sau đó Đảng Quốc xã bắt đầu loại trừ mọi địch thủ chính trị và củng cố quyền lực của mình. Hindenburg qua đời ngày 2 tháng 8 năm 1934 và Hitler đã trở thành nhà độc tài của nước Đức bằng việc sáp nhập chức vụ và quyền hạn của Thủ tướng và Tổng thống. Kết quả cuộc trưng cầu ý dân tổ chức trên toàn quốc ngày 19 tháng 8 năm 1934 đã xác nhận Hitler là lãnh tụ duy nhất của nước Đức. Tất cả quyền lực đều tập trung vào tay Hitler, và lời nói của ông ta xếp trên mọi luật lệ. Chính phủ không phải là cơ quan hợp tác, phối hợp, mà là một tập hợp các bè phái đấu tranh vì quyền lực và sự tín nhiệm của Hitler. Vào đỉnh điểm của [[Đại Suy thoái]], những người quốc xã đã khôi phục nền kinh tế ổn định và chấm dứt nạn thất nghiệp hàng loạt bằng vận dụng [[kinh tế hỗn hợp]] và chi tiêu mạnh cho quân sự. Chính phủ bội chi để tiến hành một [[cuộc tái vũ trang của Đức|chương trình tái vũ trang bí mật]] quy mô và những dự án công trình công cộng trên diện rộng, trong đó có ''[[Autobahnen]]'' (cao tốc). Sự hồi phục của nền kinh tế giúp chế độ ngày càng chiếm được cảm tình của nhân dân. |
| | | | |
| − | [[Chủ nghĩa phân biệt chủng tộc]], [[thuyết ưu sinh quốc xã]], và đặc biệt [[chủ nghĩa bài Do Thái]], là những nét đặc trưng trong ý thức hệ của chế độ. [[Các dân tộc Giéc-manh]] được xem là [[chủng tộc thượng đẳng]], nhánh thuần khiết nhất của [[chủng tộc Aryan]]. Quốc xã bắt đầu biểu hiện rõ hành vi phân biệt đối xử và bức hại người Do Thái sau khi lên nắm quyền. Các trại tập trung đầu tiên được xây dựng vào tháng 3 năm 1933. Người Do Thái, [[chủ nghĩa tự do|người tự do]], [[chủ nghĩa xã hội|xã hội]], [[chủ nghĩa cộng sản|cộng sản]], và những đối tượng không mong muốn khác bị bắt giam, đày ải, hoặc sát hại. Công dân hay [[Giáo hội Cơ đốc]] chống đối phép tắc của Hitler bị đàn áp và nhiều lãnh đạo đã bị bắt. Giáo dục chú trọng vào [[sinh học chủng tộc]], chính sách dân số, và rèn luyện thể lực để thực hiện nghĩa vụ quân sự. Nữ giới bị tước đoạt cơ hội học tập và sự nghiệp. Hoạt động giải trí và du lịch được tổ chức thông qua chương trình ''Kraft durch Freude'' (Sức mạnh đến từ Niềm vui), và [[Thế vận hội Mùa hè 1936]] đã giới thiệu Đế chế thứ Ba ra với thế giới. Bộ trưởng Tuyên truyền [[Joseph Goebbels]] đã lợi dụng phim ảnh, các cuộc mít tinh lớn, và tài hùng biện của Hitler một cách hiệu quả để khống chế dư luận. Chính quyền kiểm soát biểu hiện nghệ thuật, thúc đẩy các hình thức nghệ thuật cụ thể và ngăn chặn hoặc không khuyến khích các hình thức khác. | + | [[Chủ nghĩa phân biệt chủng tộc]], [[thuyết ưu sinh quốc xã]], và đặc biệt [[chủ nghĩa bài Do Thái]] là những nét đặc trưng trong ý thức hệ của chế độ. [[Các dân tộc Giéc-manh]] được xem là [[chủng tộc thượng đẳng]], nhánh thuần khiết nhất của [[chủng tộc Aryan]]. Quốc xã bắt đầu biểu hiện rõ hành vi phân biệt đối xử và bức hại người Do Thái sau khi lên nắm quyền. Các trại tập trung đầu tiên được xây dựng vào tháng 3 năm 1933. Người Do Thái, [[chủ nghĩa tự do|người tự do]], [[chủ nghĩa xã hội|xã hội]], [[chủ nghĩa cộng sản|cộng sản]], và những đối tượng không mong muốn khác bị bắt giam, đày ải, hoặc sát hại. Công dân hay [[Giáo hội Cơ đốc]] chống đối phép tắc của Hitler bị đàn áp và nhiều lãnh đạo đã bị bắt. Giáo dục chú trọng vào [[sinh học chủng tộc]], chính sách dân số, và rèn luyện thể lực để thực hiện nghĩa vụ quân sự. Nữ giới bị tước đoạt cơ hội học tập và sự nghiệp. Hoạt động giải trí và du lịch được tổ chức thông qua chương trình ''Kraft durch Freude'' (Sức mạnh đến từ Niềm vui), và [[Thế vận hội Mùa hè 1936]] đã giới thiệu Đế chế thứ Ba ra với thế giới. Bộ trưởng Tuyên truyền [[Joseph Goebbels]] đã lợi dụng phim ảnh, các cuộc mít tinh lớn, và tài hùng biện của Hitler một cách hiệu quả để khống chế dư luận. Chính quyền kiểm soát biểu hiện nghệ thuật, thúc đẩy các hình thức nghệ thuật cụ thể và ngăn chặn hoặc không khuyến khích các hình thức khác. |
| | | | |
| | Chế độ quốc xã chi phối các nước láng giềng bằng hành động đe dọa quân sự trong những năm trước chiến tranh. Đức Quốc xã ngày càng đòi hỏi hung hăng về lãnh thổ và đe dọa chiến tranh nếu yêu sách này không được đáp ứng. Lần lượt vào các năm 1938 và 1939 Đức đã xâm chiếm [[Áo]] rồi [[Tiệp Khắc]]. Quốc gia này ký với Liên Xô một [[hiệp ước Molotov–Ribbentrop|hiệp ước không xâm phạm]] rồi [[Cuộc xâm lược Ba Lan|xâm lược Ba Lan]] vào ngày 1 tháng 9 năm 1939, mở màn [[chiến tranh thế giới thứ Hai ở châu Âu]]. Đến đầu năm 1941 Đức đã kiểm soát hầu khắp châu Âu. Các ''[[Reichskommissariat]]'' tiếp quản những lãnh thổ chiếm đoạt và một [[Generalgouvernement|chính quyền Đức]] được thành lập tại phần còn lại của Ba Lan. Đức bóc lột nguyên liệu thô và lao động của cả lãnh thổ chiếm đóng lẫn quốc gia đồng minh. | | Chế độ quốc xã chi phối các nước láng giềng bằng hành động đe dọa quân sự trong những năm trước chiến tranh. Đức Quốc xã ngày càng đòi hỏi hung hăng về lãnh thổ và đe dọa chiến tranh nếu yêu sách này không được đáp ứng. Lần lượt vào các năm 1938 và 1939 Đức đã xâm chiếm [[Áo]] rồi [[Tiệp Khắc]]. Quốc gia này ký với Liên Xô một [[hiệp ước Molotov–Ribbentrop|hiệp ước không xâm phạm]] rồi [[Cuộc xâm lược Ba Lan|xâm lược Ba Lan]] vào ngày 1 tháng 9 năm 1939, mở màn [[chiến tranh thế giới thứ Hai ở châu Âu]]. Đến đầu năm 1941 Đức đã kiểm soát hầu khắp châu Âu. Các ''[[Reichskommissariat]]'' tiếp quản những lãnh thổ chiếm đoạt và một [[Generalgouvernement|chính quyền Đức]] được thành lập tại phần còn lại của Ba Lan. Đức bóc lột nguyên liệu thô và lao động của cả lãnh thổ chiếm đóng lẫn quốc gia đồng minh. |
| | | | |
| − | Chế độ trở nên khét tiếng với hành vi giết người hàng loạt và [[diệt chủng]]. Kể từ năm 1939 hàng trăm ngàn công dân Đức khiếm khuyết về thể trạng và trí tuệ đã bị [[Aktion T4|sát hại trong những bệnh viện và nhà thương điên]]. Những toán quân tử thần ''[[Einsatzgruppen]]'' theo chân quân đội Đức đến những lãnh thổ chiếm đóng và giết hại hàng triệu người Do Thái cùng những nạn nhân khác. Sau năm 1941 có thêm hàng triệu người bị bắt, ép làm việc đến chết, hoặc giết trong những [[Trại tập trung của Đức Quốc xã|trại tập trung]] và [[trại hành quyết]]. Vụ diệt chủng này được gọi là [[Holocaust]]. | + | Chế độ trở nên khét tiếng với hành vi giết người hàng loạt và [[diệt chủng]]. Kể từ năm 1939 hàng trăm ngàn công dân Đức khiếm khuyết về thể trạng và trí tuệ đã bị [[Aktion T4|sát hại trong những bệnh viện và nhà thương điên]]. Những toán quân ''[[Einsatzgruppe]]'' theo chân quân đội Đức đến những lãnh thổ chiếm đóng và giết hại hàng triệu người Do Thái cùng những nạn nhân khác. Sau năm 1941 có thêm hàng triệu người bị bắt, ép làm việc đến chết, hoặc giết trong những [[Trại tập trung của Đức Quốc xã|trại tập trung]] và [[trại hành quyết]]. Vụ diệt chủng này được gọi là [[Holocaust]]. |
| | | | |
| − | Mặc dù [[chiến dịch Barbarossa|cuộc xâm lược Liên Xô]] của Đức năm 1941 giành thắng lợi ban đầu nhưng sự trỗi dậy của Liên Xô và việc [[Hoa Kỳ]] tham chiếm đã khiến ''[[Wehrmacht]]'' (lực lượng vũ trang Đức) đánh mất thế chủ động trên Mặt trận phía Đông vào năm 1943 rồi bị đẩy lui về biên giới trước năm 1939 vào cuối năm 1944. Những cuộc không kích quy mô lớn nhằm vào nước Đức leo thang trong năm 1944 và [[phe Trục]] đã phải thoái lui ở Đông và Nam Âu. Tiếp sau cuộc xâm lược Pháp của Đồng minh là việc Đức Quốc xã bị Liên Xô đánh bại từ phía đông và các nước Đồng minh khác từ phía tây dẫn đến kết cục đầu hàng vào tháng 5 năm 1945. Trong những tháng cuối cùng, Hitler do không chấp nhận thất bại đã khiến cơ sở hạ tầng của Đức bị phá hủy nặng nề và làm tăng con số thương vong liên quan đến cuộc chiến. Phe Đồng minh chiến thắng đã đề xướng chính sách [[phi quốc xã hóa]] và đưa nhiều lãnh đạo còn sống của chế độ này ra xét xử tội ác chiến tranh tại [[tòa án Nuremberg]]. | + | Mặc dù [[chiến dịch Barbarossa|cuộc xâm lược Liên Xô]] của Đức năm 1941 giành thắng lợi ban đầu nhưng sự vùng lên của Liên Xô và việc [[Hoa Kỳ]] tham chiếm đã khiến ''[[Wehrmacht]]'' (lực lượng vũ trang Đức) đánh mất thế chủ động trên Mặt trận phía Đông vào năm 1943 rồi bị đẩy lui về biên giới trước năm 1939 vào cuối năm 1944. Những cuộc không kích quy mô lớn nhằm vào nước Đức leo thang trong năm 1944 và [[phe Trục]] đã phải thoái lui ở Đông và Nam Âu. Tiếp sau cuộc xâm lược Pháp của Đồng minh là việc Đức Quốc xã bị Liên Xô đánh bại từ phía đông và các nước Đồng minh khác từ phía tây dẫn đến kết cục đầu hàng vào tháng 5 năm 1945. Trong những tháng cuối cùng, Hitler do không chấp nhận thất bại đã khiến cơ sở hạ tầng của Đức bị phá hủy nặng nề và làm tăng con số thương vong liên quan đến cuộc chiến. Phe Đồng minh chiến thắng đã đề xướng chính sách [[phi quốc xã hóa]] và đưa nhiều lãnh đạo còn sống của chế độ này ra xét xử tội ác chiến tranh tại [[tòa án Nuremberg]]. |
| − | | |
| − | == Bối cảnh ==
| |
| − | Nước Đức trong những năm từ 1919 đến 1933 được biết đến là [[Cộng hòa Weimar]], một [[cộng hòa|nền cộng hòa]] với [[hệ thống bán tổng thống]]. Cộng hòa Weimar đối mặt nhiều vấn đề như [[Siêu làm phát ở Cộng hòa Weimar|siêu lạm phát]], chủ nghĩa cực đoan chính trị (bao gồm bạo lực từ các nhóm bán quân sự cánh tả và hữu), mối quan hệ nhập nhằng với [[Khối Đồng minh thời thế chiến I|phe Đồng minh chiến thắng]] trong chiến tranh thế giới thứ Nhất, và một loạt nỗ lực xây dựng chính phủ liên hiệp thất bại của các đảng phái chính trị chia rẽ.{{sfn|Childers|2017|pp=22–23, 35, 48, 124–130, 152, 168–169, 203–204, 225–226}} Sau thế chiến thứ Nhất nền kinh tế Đức suy thoái trầm trọng một phần do khoản chiến phí bồi thường theo [[hòa ước Versailles]] quy định. Chính phủ in tiền để thanh toán các khoản và trả nợ chiến tranh nhưng kết cục là siêu lạm phát khiến giá hàng tiêu dùng tăng cao, kinh tế hỗn loạn, và bạo loạn lương thực.{{sfn|Evans|2003|pp=103–108}} Khi chính phủ không thể trả nợ vào tháng 1 năm 1923, binh lính Pháp đã [[Chiếm đóng Ruhr|chiếm các khu công nghiệp của Đức]] dọc vùng Ruhr kéo theo bất ổn dân sự lan rộng.{{sfn|Evans|2003|pp=186–187}}
| |
| − | | |
| − | [[Đảng Công nhân Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa]] (''Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei'') hay thường gọi là Đảng Quốc xã ra đời năm 1920. Đây là đảng thay tên kế tục của [[Đảng Công nhân Đức]] thành lập một năm trước đó và là một trong vài đảng chính trị [[cực hữu]] hoạt động ở Đức khi ấy.{{sfn|Evans|2003|pp=170–171}} Cương lĩnh của đảng này bao gồm đánh đổ Cộng hòa Weimar, bác bỏ những điều khoản của hòa ước Versailles, [[Chủ nghĩa bài Do Thái|bài Do Thái]] triệt để, và bài [[Chủ nghĩa Bolshevik|Bolshevik]].{{sfn|Goldhagen|1996|p=85}} Họ hứa hẹn một chính quyền trung ương mạnh mẽ, mở rộng ''[[Lebensraum]]'' (không gian sống) cho nhân dân Đức, xây dựng một cộng đồng dân tộc căn cứ vào chủng tộc, và thanh lọc chủng tộc thông qua hành động đàn áp người Do Thái, đối tượng sẽ bị tước bỏ quyền và tư cách công dân.{{sfn|Evans|2003|pp=179–180}} Những người quốc xã đề xuất khôi phục quốc gia và văn hóa dựa trên phong trào ''[[Völkisch]]''.{{sfn|Kershaw|2008|p=81}} Đảng Quốc xã và đặc biệt tổ chức bán quân sự của nó là ''[[Sturmabteilung]]'' (SA, Biệt đội Bão táp hay Quân áo nâu) sử dụng bạo lực thể chất để thúc đẩy vị thế chính trị, phá hoại hội nghị và tấn công thành viên của những tổ chức đối địch cùng người Do Thái trên đường phố.{{sfn|Evans|2003|pp=180–181}} Các nhóm vũ trang cực hữu như vậy phổ biến ở [[Bayern]] và được chính quyền bang thiên hướng cực hữu của [[Gustav Ritter von Kahr]] dung dưỡng.{{sfn|Evans|2003|pp=181, 189}}
| |
| − | | |
| − | Sự kiện thị trường chứng khoán ở Mỹ [[Sụp đổ Phố Wall 1929|sụp đổ vào ngày 24 tháng 10 năm 1929]] có tác động thảm khốc đến nước Đức.{{sfn|Childers|2017|p=103}} Hàng triệu người mất việc làm và một vài ngân hàng lớn phải đóng cửa. Hitler cùng những người quốc xã đã sẵn sàng lợi dụng tình hình để thu hút sự ủng hộ về cho đảng. Họ cam kết củng cố nền kinh tế và tạo việc làm.{{sfn|Shirer|1960|pp=136–137}} Nhiều cử tri chọn Đảng Quốc xã vì cho rằng họ có khả năng tái lập trật tự, dập tắt bất ổn dân sự, và cải thiện thanh thế của Đức trên trường quốc tế. Sau cuộc bầu cử liên bang năm 1932, Quốc xã đã là đảng lớn nhất trong [[Reichstag]] (nghị viện), nắm 230 ghế với 37,4 phần trăm phiếu phổ thông.{{sfn|Goldhagen|1996|p=87}}
| |
| − | | |
| − | == Lịch sử ==
| |
| − | [[File:Hitler portrait crop.jpg|thumb|left|Adolf Hitler trở thành nguyên thủ quốc gia Đức với tước vị ''[[Führer und Reichskanzler]]'' (Lãnh tụ và Thủ tướng) vào năm 1934.]]
| |
| − | === Quốc xã lên nắm quyền ===
| |
| − | Mặc dù những người quốc xã giành nhiều phiếu phổ thông nhất trong hai cuộc tổng tuyển cử nghị viện năm 1932 nhưng họ không đạt được đa số. Bởi vậy Hitler đã cầm đầu một chính phủ liên hiệp tồn tại ngắn ngủi với [[Đảng Quốc gia Nhân dân Đức]].{{sfn|Evans|2003|pp=293, 302}} Dưới áp lực từ các chính trị gia, nhà tư bản công nghiệp, và cộng đồng doanh nghiệp, Tổng thống [[Paul von Hindenburg]] đã bổ nhiệm Hitler làm [[Thủ tướng Đức]] vào ngày 30 tháng 1 năm 1933. Sự kiện này được gọi là ''Machtergreifung'' ("giành quyền").{{sfn|Shirer|1960|pp=183–184}}
| |
| − | | |
| − | Vào đêm ngày 27 tháng 2 năm 1933 [[Vụ hỏa hoạn Reichstag|tòa nhà Reichstag bị cháy]]. [[Marinus van der Lubbe]], một người cộng sản Hà Lan, bị kết tội gây ra vụ cháy. Hitler tuyên bố vụ việc này đã khai màn cho một cuộc nổi dậy của cộng sản. [[Nghị định Hỏa hoạn Reichstag]] ban hành ngày 28 tháng 2 năm 1933 thủ tiêu mọi quyền tự do dân sự trong đó có quyền hội họp và tự do báo chí. Nghị định này còn cho phép cảnh sát giam người vô thời hạn mà không cần lời buộc tội. Dư luận ủng hộ biện pháp nhờ một chiến dịch tuyên truyền theo kèm. SA tiến hành áp bức hung bạo những người cộng sản trên toàn quốc và 4.000 đảng viên của [[Đảng Cộng sản nước Đức]] đã bị bắt.{{sfn|Evans|2003|pp=329–334}}
| |
| − | | |
| − | Tháng 3 năm 1933 [[Luật Trao quyền]], một sự sửa đổi của [[Hiến pháp Weimar]], được Reichstag thông qua với 444 phiếu thuận và 94 phiếu chống.{{sfn|Evans|2003|p=354}} Sửa đổi này cho phép Hitler và nội các của mình thông qua các luật, kể cả luật vi phạm hiến pháp, mà không cần sự chấp thuận của tổng thống hay nghị viện.{{sfn|Evans|2003|p=351}} Khi dự luật đòi hỏi hai phần ba ý kiến tán thành để được thông qua, những người quốc xã đã dùng chiến thuật hăm dọa và điều khoản của Nghị định Hỏa hoạn Reichstag để ngăn không cho một số đại biểu của Đảng Dân chủ Xã hội tham gia, trong khi phe cộng sản đã bị cấm từ trước.{{sfn|Shirer|1960|p=196}}{{sfn|Evans|2003|p=336}} Vào ngày 10 tháng 5 chính phủ tịch thu tài sản của những người dân chủ xã hội và họ bị cấm từ ngày 22 tháng 6.{{sfn|Evans|2003|pp=358–359}} Trong ngày 21 tháng 6 SA đột kích văn phòng của Đảng Quốc gia Nhân dân Đức, đối tác liên minh cũ của họ. Đảng này giải thể vào ngày 29 tháng 6 và các đảng chính trị lớn còn lại cũng theo bước. Vào ngày 14 tháng 7 năm 1933 Đức đã biến thành [[quốc gia độc đảng|nước độc đảng]] với một sắc lệnh thông qua quy định Đảng Quốc xã là đảng hợp pháp duy nhất. Hành vi sáng lập đảng mới là phạm pháp và tất cả các đảng chính trị còn lại chưa giải thể đều bị cấm.{{sfn|Shirer|1960|p=201}} Luật Trao quyền sau đó sẽ là cơ sở hợp pháp cho chế độ độc tài mà những người quốc xã tạo dựng.{{sfn|Shirer|1960|p=199}} Các cuộc bầu cử tiếp theo vào tháng 11 năm 1933, tháng 3 năm 1936, và tháng 4 năm 1938 bị quốc xã thao túng khi chỉ có những thành viên đảng này cùng số lượng nhỏ người không đảng phái đi bầu.{{sfn|Evans|2005|pp=109, 637}}
| |
| − | | |
| − | === Truyền bá chính sách ===
| |
| − | Nội các Hitler lợi dụng điều khoản của Nghị định Hỏa hoạn Reichstag và về sau là Luật Trao quyền để khởi xướng quá trình ''Gleichschaltung'' (phối hợp), đưa mọi mặt của đời sống vào vòng kiểm soát của đảng.{{sfn|McNab|2009|p=14}} Các bang không do liên minh quốc xã cầm đầu hoặc chính quyền quốc xã đắc cử quản lý buộc phải chấp nhận việc bổ nhiệm ủy viên để tuân theo đường lối của chính quyền trung ương. Những ủy viên này có quyền bổ nhiệm hoặc bãi nhiệm chính quyền địa phương, nghị viện bang, quan chức, và thẩm phán. Theo cách này Đức trên thực tế đã biến thành một [[quốc gia đơn nhất]] khi mọi chính quyền bang đều bị chính quyền trung ương của những người quốc xã quản trị.{{sfn|Bracher|1970|pp=281–87}}{{sfn|Shirer|1960|p=200}} Các nghị viện bang và ''[[Reichsrat (Đức)|Reichsrat]]'' (thượng viện liên bang) bị dẹp bỏ vào tháng 1 năm 1934.{{sfn|Evans|2005|p=109}} Mọi quyền hạn của bang đều được chuyển giao cho chính quyền trung ương.{{sfn|Shirer|1960|p=200}}
| |
| − | | |
| − | Tất cả tổ chức dân sự bao gồm tập thể nông nghiệp, tổ chức tình nguyện, câu lạc bộ thể thao, đều bị thay thế lãnh đạo bằng những đảng viên hoặc cảm tình viên quốc xã.{{sfn|Koonz|2003|p=73}} Chính quyền tuyên bố ngày 1 tháng 5 năm 1933 là "ngày lao động toàn quốc" và mời nhiều đại biểu công đoàn đến Berlin dự lễ kỷ niệm. Một ngày sau quân xung kích SA phá hoại các văn phòng nghiệp đoàn trên khắp đất nước. Tất cả công đoàn bị buộc giải thể còn lãnh đạo thì bị bắt.{{sfn|Shirer|1960|p=202}} Luật Khôi phục Ngành dân chính Chuyên nghiệp thông qua tháng 4 đã sa thải mọi giáo viên, giáo sư, thẩm phán, quan chức chính phủ là người Do Thái hoặc bị nghi ngờ lòng thành với đảng.{{sfn|Shirer|1960|p=268}} Như vậy tổ chức phi chính trị duy nhất không bị quốc xã kiểm soát là giáo hội.{{sfn|Evans|2005|p=14}}
| |
| − | | |
| − | Chế độ quốc xã xóa bỏ những biểu tượng của Cộng hòa Weimar như [[Quốc kỳ Đức|lá cờ ba màu đen, đỏ, vàng]] và phê chuẩn làm lại biểu tượng. Lá cờ đế quốc ba màu đen, trắng, đỏ cũ được khôi phục làm một trong hai quốc kỳ chính thức bên cạnh [[cờ chữ vạn]] của Đảng Quốc xã. Tuy nhiên kể từ năm 1935 chỉ còn lá cờ chữ vạn là quốc kỳ duy nhất. Bài hát của đảng "[[Horst-Wessel-Lied]]" đã trở thành quốc ca thứ hai của Đức.{{sfn|Cuomo|1995|p=231}}
| |
| − | | |
| − | Tình hình kinh tế Đức vẫn rất tồi tệ khi có sáu triệu người thất nghiệp và [[cán cân thương mại]] thâm hụt nặng nề.{{sfn|McNab|2009|p=54}} Nhờ [[bội chi]], các dự án công trình công cộng được thực hiện từ năm 1934 và chỉ tính riêng đến hết năm đó đã tạo ra 1,7 triệu việc làm mới.{{sfn|McNab|2009|p=54}} Mức lương trung bình bắt đầu tăng lên.{{sfn|McNab|2009|p=56}}
| |
| − | | |
| − | === Củng cố quyền lực ===
| |
| − | [[File:Bundesarchiv Bild 146-1968-101-20A, Joseph Goebbels.jpg|thumb|Joseph Goebbels, Bộ trưởng Tuyên truyền của Đức Quốc xã]]
| |
| − | Giới lãnh đạo SA tiếp tục gây áp lực nhằm đòi hỏi thêm quyền lực chính trị và quân sự. Hitler đối phó bằng việc sử dụng ''[[Schutzstaffel]]'' (SS) và [[Gestapo]] để thanh trừng toàn bộ ban lãnh đạo SA.{{sfn|Kershaw|2008|pp=309–314}} Hitler nhắm đến tham mưu trưởng [[Ernst Röhm]] và những thủ lĩnh SA khác. Họ cùng một số kẻ thù chính trị của Hitler (như [[Gregor Strasser]] và cựu thủ tướng [[Kurt von Schleicher]]) bị bắt rồi bắn chết. Có khoảng 200 người đã bị giết từ ngày 30 tháng 6 đến 2 tháng 7 năm 1934 trong sự kiện mà nay được biết đến là [[Đêm của những con dao dài]].{{sfn|Kershaw|2008|pp=306–313}}
| |
| − | | |
| − | Vào ngày 2 tháng 8 năm 1934 Hindenburg qua đời. Trước đó một ngày nội các đã ban hành "Luật Liên quan đến Chức vụ Nhà nước Cao nhất của Đế chế", phát biểu rằng vào lúc mà Hindenburg qua đời chức tổng thống sẽ bị bãi bỏ và quyền hành của nó sẽ được sáp nhập với quyền hành của thủ tướng.{{sfn|Overy|2005|p=63}} Nhờ đó Hitler đã trở thành người đứng đầu nhà nước cũng như chính phủ và chính thức được chỉ định là ''[[Führer|Führer und Reichskanzler]]'' (Lãnh tụ và Thủ tướng, về sau bỏ đi ''Reichskanzler'').{{sfn|Evans|2005|p=44}} Đức giờ là một quốc gia toàn trị với Hitler đứng đầu.{{sfn|Shirer|1960|pp=226–227}} Trong vai nguyên thủ quốc gia, Hitler trở thành Tư lệnh Tối cao của lực lượng vũ trang. Luật mới sửa đổi lời tuyên thệ trung thành của quân nhân, theo đó quân nhân xác nhận trung thành với cá nhân Hitler thay vì với chức danh tư lệnh tối cao hay quốc gia.{{sfn|Kershaw|2008|p=317}} Vào ngày 19 tháng 8 việc sáp nhập hai chức vụ được phê chuẩn bởi tỉ lệ 90% cử tri đồng ý trong một cuộc trưng cầu.{{sfn|Shirer|1960|p=230}}
| |
| − | | |
| − | Đa số người Đức được xoa dịu rằng xung đột và bạo lực đường phố thời Weimar đã chấm dứt. Giờ trong đầu họ chỉ còn toàn lời lẽ dẫn dụ của Bộ trưởng Bộ Giác ngộ Quần chúng và Tuyên truyền [[Joseph Goebbels]], người hứa hẹn hòa bình và sung túc cho tất cả trong một đất nước thống nhất, phi Mác-xít, không còn bị ràng buộc bởi hòa ước Versailles.{{sfn|Kershaw|2001|pp=50–59}} Đảng Quốc xã thu thập và hợp pháp hóa quyền lực thông qua những hoạt động cách mạng ban đầu, kế đến là vận dụng cơ chế hợp pháp, lợi dụng quyền lực cảnh sát, rồi tiếp quản các tổ chức bang và liên bang.{{sfn|Hildebrand|1984|pp=20–21}}{{sfn|Childers|2017|p=248}} Trại tập trung lớn đầu tiên đi vào hoạt động là [[Trại tập trung Dachau|Dachau]] vào năm 1933, ban đầu dành cho tù nhân chính trị.{{sfn|Evans|2003|p=344}} Đến hết năm đó đã có thêm hàng trăm trại với quy mô và chức năng khác nhau được lập nên.{{sfn|Evans|2008|loc=map, p. 366}}
| |
| − | | |
| − | Kể từ tháng 4 năm 1933, rất nhiều biện pháp nhằm xác định địa vị và quyền hạn của người Do Thái được khởi động.{{sfn|Walk|1996|pp=1–128}} Những biện pháp này lên đến đỉnh điểm là sự ra đời của [[các đạo luật Nuremberg]] 1935 tước đoạt các quyền cơ bản.{{sfn|Friedländer|2009|pp=44–53}} Quốc xã sẽ lấy đi của người Do Thái của cải, quyền kết hôn với người ngoài Do Thái, và quyền lao động trong nhiều lĩnh vực như luật, y tế, hay giáo dục. Cuối cùng quốc xã tuyên bố không mong muốn người Do Thái còn là công dân Đức và tồn tại trong xã hội Đức.{{sfn|Childers|2017|pp=351–356}}
| |
| − | | |
| − | === Xây dựng quân đội ===
| |
| − | Vào thời kỳ đầu của chế độ, nước Đức không có đồng minh còn quân đội thì suy yếu trầm trọng bởi hòa ước Versailles. Pháp, Ba Lan, Ý, và Liên Xô đều có những lý do riêng để phản đối Hitler lên cầm quyền. Ba Lan đề nghị với Pháp phối hợp tấn công phủ đầu Đức vào tháng 3 năm 1933. [[Phát xít Ý]] phản đối việc Đức đòi [[Balkan]] và [[Áo]], những địa bàn mà [[Benito Mussolini]] cho là thuộc phạm vi ảnh hưởng của Ý.{{sfn|Shirer|1960|p=209}}
| |
| − | | |
| − | Ngay từ tháng 2 năm 1933 Hitler đã thông báo phải khởi động tái vũ trang nhưng ban đầu thực hiện bí mật vì làm vậy là vi phạm hòa ước Versailles. Vào ngày 17 tháng 5 năm 1933, trong bài phát biểu trước Reichstag, Hitler đã mô tả khái quát khát khao về [[hòa bình thế giới]] và chấp nhận đề nghị giải trừ quân bị của Tổng thống Hoa Kỳ [[Franklin D. Roosevelt]] nếu những quốc gia châu Âu khác cũng tuân thủ.{{sfn|Shirer|1960|pp=209–210}} Khi các cường quốc châu Âu không chấp nhận đề nghị này, Hitler đã đưa nước Đức rút khỏi [[Hội nghị Giải trừ quân bị Thế giới]] và [[Hội Quốc Liên]] trong tháng 10, tuyên bố những điều khoản giải trừ là không công bằng nếu chúng chỉ áp dụng cho nước Đức.{{sfn|Evans|2005|p=618}} Trong một cuộc trưng cầu ý dân tổ chức tháng 11 có tới 95% cử tri ủng hộ hành động rút lui này.{{sfn|Shirer|1960|pp=210–212}}
| |
| − | | |
| − | Vào năm 1934 Hitler bảo với các tướng lĩnh của mình rằng chiến tranh ở phía đông nên bắt đầu vào năm 1942.{{sfn|Evans|2005|pp=338–339}} [[Saarland]], địa bàn được Hội Quốc Liên giám sát trong 15 năm kể từ khi chiến tranh thế giới thứ Nhất kết thúc, được bầu sáp nhập vào Đức trong tháng 1 năm 1935.{{sfn|Evans|2005|p=623}} Tháng 3 năm 1935, Hitler thông báo thành lập không quân và quân số ''[[Reichswehr]]'' sẽ tăng lên 550.000.{{sfn|Kitchen|2006|p=271}} Anh đồng ý cho Đức xây dựng một hạm đội hải quân với việc ký kết [[Hiệp định Hải quân Anh-Đức]] vào ngày 18 tháng 6 năm 1935.{{sfn|Evans|2005|p=629}}
| |
| − | | |
| − | Khi [[Chiến tranh Ý-Ethiopia lần hai|cuộc xâm lược Ethiopia]] của Ý chỉ vấp phải sự phản đối nhẹ nhàng của chính phủ Anh và Pháp, Hitler đã lấy [[Hiệp ước Tương trợ Pháp-Liên Xô]] làm cái cớ để ra lệnh cho 3.000 lính hành quân vào khu phi quân sự ở [[Rheinland]], hành động vi phạm hòa ước Versailles.{{sfn|Evans|2005|p=633}} Vì lãnh thổ này thuộc Đức nên chính phủ Anh và Pháp cảm thấy ép tuân thủ hiệp ước là không đáng để đổi lấy nguy cơ chiến tranh.{{sfn|Evans|2005|pp=632–637}} Trong cuộc bầu cử độc đảng tổ chức ngày 29 tháng 3, quốc xã giành 98,9 phần trăm tỉ lệ ủng hộ.{{sfn|Evans|2005|pp=632–637}} Vào năm 1936 Hitler ký [[Hiệp ước chống Quốc tế Cộng sản]] với Nhật Bản và một hiệp ước không xâm phạm với Mussolini, người đã sớm đề cập đến "Trục Rome-Berlin".{{sfn|Evans|2005|p=641}}
| |
| − | | |
| − | Hitler đã gửi những sự trợ giúp về quân sự cho lực lượng dân tộc chủ nghĩa của [[Francisco Franco]] trong [[Nội chiến Tây Ban Nha]] bắt đầu tháng 7 năm 1936. Máy bay của [[Quân đoàn Condor]] đã phá hủy thành phố Guernica trong năm 1937.{{sfn|Shirer|1960|p=297}} Hai năm sau phe dân tộc chủ nghĩa giành phần thắng và trở thành đồng minh phi chính thức của Đức Quốc xã.{{sfn|Steiner|2011|pp=181–251}}
| |
| − | | |
| − | ==== Áo và Tiệp Khắc ====
| |
| − | {{multiple image
| |
| − | | align = right
| |
| − | | direction = vertical
| |
| − | | width = 230
| |
| − | | image1 = Bundesarchiv Bild 183-1987-0922-500, Wien, Heldenplatz, Rede Adolf Hitler.jpg
| |
| − | | image2 = Bundesarchiv Bild 146-1970-005-28, Anschluss sudetendeutscher Gebiete.jpg
| |
| − | | footer = (Hình trên) Hitler tuyên bố ''Anschluss'' ở [[Heldenplatz]], Viên, 15 tháng 3 năm 1938<br />(Hình dưới) Người sắc tộc Đức [[kiểu chào quốc xã|chào kiểu quốc xã]] mừng binh lính Đức tiến vào Saaz, 1938
| |
| − | | alt =
| |
| − | }}
| |
| − | Tháng 2 năm 1938, Hitler nhấn mạnh với Thủ tướng Áo [[Kurt Schuschnigg]] về sự cần thiết của việc đảm bảo biên giới nước Đức. Schuschnigg dự tính một cuộc trưng cầu ý dân về nền độc lập của Áo vào ngày 13 tháng 3 nhưng trước đó hai ngày Hitler đã gửi tối hậu thư yêu cầu Schuschnigg chuyển giao toàn bộ quyền lực cho Đảng Quốc xã Áo hoặc đối diện nguy cơ bị xâm lược. Một ngày sau binh lính Đức hành quân vào Áo và được dân chúng nơi đây chào đón nhiệt tình.{{sfn|Evans|2005|pp=646–652}}
| |
| − | | |
| − | [[Đệ Nhất Cộng hòa Tiệp Khắc|Cộng hòa Tiệp Khắc]] là địa bàn sinh sống của một bộ phận đáng kể người Đức thiểu số, tập trung chủ yếu ở [[Sudetenland]]. Dưới áp lực từ các nhóm ly khai trong [[Đảng Đức Sudeten]], chính phủ Tiệp Khắc đã ban những sự nhượng bộ về kinh tế cho vùng này.{{sfn|Evans|2005|p=667}} Hitler quyết định không chỉ sáp nhập Sudetenland vào Đế chế mà còn là xóa sổ cả đất nước Tiệp Khắc.{{sfn|Kershaw|2008|p=417}} Quốc xã tiến hành một chiến dịch tuyên truyền nhằm cố gắng tìm kiếm sự ủng hộ cho một cuộc xâm lược.{{sfn|Kershaw|2008|p=419}} Các tướng lĩnh quân đội hàng đầu phản đối kế hoạch do nước Đức chưa sẵn sàng cho chiến tranh.{{sfn|Evans|2005|pp=668–669}}
| |
| − | | |
| − | Tình trạng khủng hoảng khiến Anh, Tiệp Khắc, và Pháp (đồng minh của Tiệp Khắc) có những hành động chuẩn bị. Để ngăn chặn chiến tranh, Thủ tướng Anh [[Neville Chamberlain]] đã sắp xếp một loạt hội nghị và thành quả là việc [[hiệp ước Munich]] được ký kết vào ngày 29 tháng 9 năm 1938. Chính phủ Tiệp Khắc bị ép phải để cho Đức thôn tính Sudetenland. Khi đặt chân về đến Luân Đôn, Chamberlain được chào đón trong không khí hân hoan và nói hiệp ước đã mang lại "hòa bình cho thời đại chúng ta".{{sfn|Evans|2005|pp=671–674}} Trong khi đó [[Đệ Nhị Cộng hòa Ba Lan|Ba Lan]] chiếm một dải đất hẹp gần [[Cieszyn]] vào ngày 2 tháng 10 và như một hệ quả của hiệp ước Munich, [[Vương quốc Hungary (1920–1946)|Hungary]] đã yêu cầu và nhận được 12.000 km<sup>2</sup> lãnh thổ dọc biên giới phía bắc của họ trong [[Nghị quyết Viên lần thứ Nhất]] ngày 2 tháng 11.{{sfn|Evans|2005|pp=679–680}} Sau những phiên đàm phán với Tổng thống [[Emil Hácha]] thì vào ngày 15 tháng 3 năm 1939 Hitler đã chiếm nốt nửa phần Séc của Tiệp Khắc rồi lập ra [[Vùng bảo hộ Bohemia và Moravia]], trước đó một ngày là sự ra đời của [[Cộng hòa Slovak (1939–1945)|Cộng hòa Slovak]] ở nửa còn lại.{{sfn|Evans|2005|pp=682–683}} Cũng trong ngày 15 tháng 3 Hungary chiếm đóng và thôn tính [[Karpatska Ukraina]], địa bàn mới tuyên bố nhưng chưa được công nhận, cùng một miếng đất tranh chấp với Slovakia.{{sfn|Kirschbaum|1995|p=190}}{{sfn|Evans|2005|p=687}}
| |
| − | | |
| − | Đức Quốc xã chiếm đoạt của Áo và Séc nguồn dự trữ ngoại hối, các kho lưu trữ nguyên liệu thô như kim loại và thành phẩm như vũ khí và máy bay, những thứ này được vận chuyển về Đức. Tập đoàn công nghiệp ''[[Reichswerke Hermann Göring]]'' tiếp quản các cơ sở sản xuất than và thép ở cả hai quốc gia.{{sfn|Mazower|2008|pp=264–265}}
| |
| − | | |
| − | ==== Ba Lan ====
| |
| − | [[File:Nazi World War II poster Danzig is German.jpg|thumb|left|150px|Một áp phích tuyên truyền của quốc xã tuyên bố [[Danzig]] thuộc về Đức]]
| |
| − | Tháng 1 năm 1934, Đức ký một hiệp ước không xâm lược với Ba Lan.{{sfn|Weinberg|2010|p=60}} Đến tháng 3 năm 1939 Hitler yêu cầu trả lại [[Thành phố Tự do Danzig]] và [[Hành lang Ba Lan]], một dải đất chia cắt [[Đông Phổ]] với phần còn lại của nước Đức. Anh thông báo sẽ giúp đỡ Ba Lan nếu nước này bị tấn công. Hitler tin rằng Anh sẽ không thực sự hành động và ra lệnh chuẩn bị cho một cuộc xâm lược diễn ra vào tháng 9 năm 1939.{{sfn|Evans|2005|pp=689–690}} Vào ngày 23 tháng 5, Hitler mô tả với các tướng lĩnh kế hoạch tổng quát không chỉ chiếm Hành lang Ba Lan mà còn bành trướng đáng kể lãnh thổ Đức về phía đông lấn sang Ba Lan. Ông dự kiến lần này mình sẽ vấp phải vũ lực.{{sfn|Kershaw|2008|p=486}}
| |
| − | | |
| − | Đức tái xác nhận mối liên minh với Ý và ký những hiệp ước không xâm lược với Đan Mạch, Estonia, Latvia, đồng thời chính thức hóa quan hệ thương mại với Romania, Na Uy, và Thụy Điển.{{sfn|Evans|2005|p=691}} Bộ trưởng Ngoại giao [[Joachim von Ribbentrop]] dàn xếp đàm phán một hiệp ước không xâm lược với Liên Xô mang tên [[hiệp ước Molotov–Ribbentrop]] ký vào tháng 8 năm 1939.{{sfn|Kershaw|2008|p=496}} Hiệp ước này còn chứa những điều khoản bí mật phân chia Ba Lan và các nước Baltic thành những phạm vi ảnh hưởng của Đức và Liên Xô.{{sfn|Snyder|2010|p=116}}
| |
| − | | |
| − | === Thế chiến thứ Hai ===
| |
| − | {{multiple image
| |
| − | | align = right
| |
| − | | direction = vertical
| |
| − | | width = 260
| |
| − | | image1 = Second world war europe animation large de.gif
| |
| − | | image2 = World War II in Europe, 1942.svg
| |
| − | | footer = (Hình trên) Ảnh động diễn tả chuỗi sự kiện ở châu Âu trong suốt chiến tranh thế giới thứ Hai<br />(Hình dưới) Đức Quốc xã và đồng minh tại đỉnh cao thắng lợi, 1942}}
| |
| − | ==== Chính sách đối ngoại ====
| |
| − | Chính sách đối ngoại thời chiến của Đức bao gồm việc tạo dựng các chính phủ đồng minh chịu sự quản lý trực tiếp hay gián tiếp từ Berlin. Họ dự kiến thu thập binh sĩ từ các đồng minh như Ý, Hungary cùng lao động và nguồn cung từ đồng minh như [[Pháp Vichy]].{{sfn|Mazower|2008|loc=chapter 9}} Hungary ký [[Hiệp ước Tam cường]] vào ngày 27 tháng 9 năm 1940, là quốc gia thứ tư gia nhập phe Trục. Bulgaria ký hiệp ước này vào ngày 17 tháng 11. Đức thực hiện những nỗ lực nhằm đảm bảo vấn đề dầu mỏ như đàm phán nguồn cung từ đồng minh mới của họ là [[Vương quốc Romania|Romania]], nước ký hiệp ước Tam cường ngày 27 tháng 11, bên cạnh Cộng hòa Slovak.{{sfn|Evans|2008|p=151}}{{sfn|Kershaw|2008|p=584}}{{sfn|Shirer|1960|p=803}} Đến cuối năm 1942 trên mặt trận phía Đông có 24 sư đoàn của Romania, 10 của Ý và 10 của Hungary.{{sfn|Weinberg|2005|p=414}} Đức đích thân quản lý toàn diện Pháp vào năm 1942, Ý năm 1943, và Hungary năm 1944. Mặc dù là một đồng minh hùng mạnh nhưng quan hệ giữa Nhật Bản và Đức không thân mật, ít có sự phối hợp hay hợp tác. Ví dụ, Đức đã từ chối chia sẻ công thức tổng hợp dầu mỏ từ than đá cho đến cuối cuộc chiến.{{sfn|Martin|2005|p=279–80}}
| |
| − | | |
| − | ==== Chiến tranh bùng nổ ====
| |
| − | [[Cuộc xâm lược Ba Lan|Đức xâm lược Ba Lan]] và chiếm Thành phố Tự do Danzig vào ngày 1 tháng 9 năm 1939, khơi mào chiến tranh thế giới thứ Hai ở châu Âu.{{sfn|Evans|2005|pp=699–701}} Anh, Pháp tôn trọng nghĩa vụ của họ và tuyên chiến với Đức hai ngày sau.{{sfn|Beevor|2012|pp=22, 27–28}} Ba Lan nhanh chóng thất thủ khi Liên Xô tấn công từ phía đông vào ngày 17 tháng 9.{{sfn|Beevor|2012|p=32}} Vào ngày 21 tháng 9 [[Reinhard Heydrich]], thủ lĩnh ''[[Sicherheitspolizei]]'' (SiPo, Cảnh sát Trị an) và ''[[Sicherheitsdienst]]'' (SD, Sở An ninh), ra lệnh bố ráp và dồn người Do Thái Ba Lan vào những thành phố lớn có hệ thống đường ray đảm bảo với ý định ban đầu là trục xuất họ xa hơn về phía đông hoặc có thể là tới [[Kế hoạch Madagascar|Madagascar]].{{sfn|Longerich|2010|pp=148–149}} Vận dụng những danh sách được chuẩn bị từ trước, đến hết năm 1939 quốc xã đã sát hại khoảng 65.000 trí thức, quý tộc, giáo sĩ, giáo viên Ba Lan trong một nỗ lực nhằm tiêu diệt bản sắc quốc gia này.{{sfn|Longerich|2010|p=144}}{{sfn|Evans|2008|p=15}} Lực lượng Liên Xô tiến vào Phần Lan trong [[chiến tranh mùa Đông]] trong khi lực lượng Đức có những hoạt động trên biển. Song ngoài ra ít còn hoạt động nào khác cho tới tháng 5 nên giai đoạn này được gọi là "[[chiến tranh kỳ quặc]]".{{sfn|Beevor|2012|p=40}}
| |
| − | | |
| − | Từ khi chiến tranh bắt đầu, Anh đã [[phong tỏa nước Đức (1939–45)|phong tỏa]] hàng hóa vận chuyển tới Đức, ảnh hưởng đến kinh tế nước này. Đức phụ thuộc nhiều vào nguồn cung dầu mỏ, than đá, ngũ cốc từ bên ngoài.{{sfn|Mazower|2008|p=260}} Cấm vận và phong tỏa đã khiến lượng hàng nhập khẩu vào Đức sụt giảm 80 phần trăm.{{sfn|Tooze|2006|p=332}} Để bảo vệ những chuyến hàng quặng sắt từ Thụy Điển tới Đức, Hitler đã ra lệnh [[chiến dịch Weserübung|xâm lược Đan Mạch và Na Uy]], bắt đầu từ ngày 9 tháng 4. [[Cuộc xâm lược Đan Mạch (1940)|Đan Mạch thất thủ]] trong chưa đầy một ngày còn [[Chiến dịch Na Uy|hầu hết Na Uy]] nhận kết cục tương tự lúc tháng 4 qua đi.{{sfn|Beevor|2012|pp=73–76}}{{sfn|Evans|2005|p=120}} Đến đầu tháng 6 Đức đã chiếm đóng toàn bộ Na Uy.{{sfn|Shirer|1960|p=709}}
| |
| − | | |
| − | ==== Chinh phạt châu Âu ====
| |
| − | Bỏ ngoài tai lời khuyên của nhiều tướng lĩnh cấp cao, Hitler đã ra lệnh [[Trận Pháp|tấn công Pháp]] và [[Vùng đất Thấp]] trong tháng 5 năm 1940.{{sfn|Beevor|2012|pp=70–71, 79}}{{sfn|Shirer|1960|p=715–719}} Đức Quốc xã nhanh chóng chinh phạt [[Cuộc xâm lược Luxembourg|Luxembourg]] và [[Trận Hà Lan|Hà Lan]], áp đảo Đồng minh ở [[Trận Bỉ|Bỉ]], ép nhiều binh sĩ Anh và Pháp [[Cuộc di tản Dunkirk|di tản ở Dunkirk]].{{sfn|Shirer|1960|pp=731–738}} Pháp cũng thất thủ và đầu hàng vào ngày 22 tháng 6.{{sfn|Shirer|1960|pp=696–730}} Chiến thắng ở Pháp đã nâng cao đáng kể danh tiếng của Hitler và làm dậy lên cơn sốt chiến tranh ở Đức.{{sfn|Kershaw|2008|p=562}}
| |
| − | | |
| − | Các hãng công nghiệp ở Hà Lan, Pháp, Bỉ bị buộc phải chuyển sang sản xuất vật liệu chiến tranh cho Đức, hành động vi phạm những điều khoản của [[Công ước Hague 1899 và 1907|Công ước Hague]].{{sfn|Mazower|2008|p=265}}
| |
| − | [[File:Bundesarchiv Bild 183-L05487, Paris, Avenue Foch, Siegesparade.jpg|thumb|left|Binh lính Đức hành quân gần [[Arc de Triomphe|Khải Hoàn Môn]] ở Paris, 14 tháng 6 năm 1940]]
| |
| − | | |
| − | Đức Quốc xã đã chiếm đoạt của Pháp hàng ngàn đầu máy và toa xe lửa, kho dự trữ vũ khí, và nguyên liệu thô như đồng, thiếc, dầu, niken.{{sfn|Evans|2008|pp=333–334}} Pháp, Bỉ, Na Uy phải gánh vác phí tổn chiếm đóng.{{sfn|Mazower|2008|p=271}} Những rào cản thương mại dẫn tới hành vi tích trữ, [[chợ đen]], và tương lai không rõ ràng.{{sfn|Mazower|2008|pp=272, 279}} Nguồn cung lương thực là bấp bênh còn sản lượng thì sụt giảm ở hầu khắp châu Âu.{{sfn|Mazower|2008|p=262}} Nhiều quốc gia bị chiếm đóng đã trải qua nạn đói.{{sfn|Mazower|2008|p=262}}
| |
| − | | |
| − | Hitler đề nghị hòa bình với Thủ tướng mới của Anh là [[Winston Churchill]] nhưng bị từ chối vào tháng 7 năm 1940. Tháng 6 năm đó Đại Đô đốc [[Erich Raeder]] khuyên bảo Hitler rằng để xâm lược Anh thành công thì điều kiện tiên quyết là phải giành ưu thế trên không. Bởi vậy Hitler ra lệnh tiến hành một loạt cuộc không kích nhằm vào các trạm rađa, căn cứ của [[Không quân Hoàng gia]] (RAF) và [[Blitz|ném bom các thành phố Anh vào ban đêm]] trong đó có Luân Đôn, Plymouth, và Coventry. Luftwaffe đã không thể đánh bại RAF trong trận chiến nước Anh và đến hết tháng 10 Hitler nhận ra ưu thế trên không sẽ không đạt được. Ông hoãn vĩnh viễn cuộc xâm lược, một kế hoạch mà các tư lệnh quân đội Đức chưa bao giờ thực sự nghiêm túc.{{sfn|Shirer|1960|pp=753, 774–782}}{{sfn|Kershaw|2000b|pp=301–303, 309–310}} Một số nhà sử học như Andrew Gordon tin rằng lý do chính khiến kế hoạch xâm lược đổ bể là sự ưu việt của Hải quân Hoàng gia Anh chứ không phải những hoạt động của Không quân.{{sfn|Harding|2006}}
| |
| − | | |
| − | Tháng 2 năm 1941, ''[[Afrika Korps]]'' (Quân đoàn Phi châu) của Đức tới [[Libya thuộc Ý|Libya]] để giúp đỡ lực lượng Ý trong [[chiến dịch Bắc Phi]].{{sfn|Evans|2008|p=149}} Vào ngày 6 tháng 4 Đức [[Cuộc xâm lược Nam Tư|xâm lược Nam Tư]] và [[Trận Hy Lạp|Hy Lạp]].{{sfn|Evans|2008|p=153}}{{sfn|Shirer|1960|pp=815–816}} Các nước Đức, Hungary, Ý, và Bulgaria chia nhau toàn bộ Nam Tư và một phần Hy Lạp sau đó.{{sfn|Tomasevich|1975|p=52–53}}{{sfn|Richter|1998|p=616}}
| |
| − | | |
| − | ==== Xâm lược Liên Xô ====
| |
| − | [[File:Bundesarchiv Bild 183-B22436, Russland, Kampf um Stalingrad, Ruinen.jpg|thumb|250px|Sự tàn phá và chết chóc trong [[trận Stalingrad]], tháng 10 năm 1942]]
| |
| − | Vào ngày 22 tháng 6 năm 1941, Hitler xé bỏ hiệp ước Molotov–Ribbentrop và đem 3,8 triệu quân tấn công Liên Xô.{{sfn|Clark|2012|p=73}} Bên cạnh mục đích giành lấy ''Lebensraum'' (không gian sống) như Hitler tuyên bố, cuộc tấn công quy mô lớn này, mật danh [[chiến dịch Barbarossa]], còn có ý định tiêu diệt Liên Xô và chiếm nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cuộc chiến sau này với các cường quốc phương Tây.{{sfn|Evans|2008|pp=160–161}} Phản ứng của người dân Đức là bất ngờ và bối rối bởi số đông lo lắng liệu chiến tranh bao giờ mới kết thúc hay hoài nghi về khả năng chiến thắng của Đức khi phải tham chiến trên hai mặt trận.{{sfn|Evans|2008|pp=189–190}}
| |
| − | | |
| − | Đức Quốc xã đã chiếm được một lãnh thổ rộng lớn bao gồm [[các nước Baltic]], [[Belarus]], và miền tây [[Ukraina]]. Sau [[Trận Smolensk (1941)|trận Smolensk]] tháng 9 năm 1941, Hitler đã chỉ thị [[Cụm tập đoàn quân Trung tâm]] ngừng tiến quân tới Moskva và điều bộ phận Panzer của nó đến hỗ trợ vây hãm [[Leningrad]] và [[Kyev]].{{sfn|Stolfi|1982|pp=32–34, 36–38}} Sự trì hoãn này đã trao cơ hội cho [[Hồng quân]] huy động lực lượng dự bị mới. Cuộc tấn công Moskva được khôi phục vào tháng 10 năm 1941 đã [[Trận Moskva|có kết cục thảm họa]] trong tháng 12.{{sfn|Stolfi|1982|pp=45–46}} Vào ngày 7 tháng 12 năm 1941, Nhật Bản [[Cuộc tấn công Trân Châu Cảng|tấn công Trân Châu Cảng]], Hawaii. Bốn ngày sau, Đức tuyên chiến với Mỹ.{{sfn|Shirer|1960|pp=900–901}}
| |
| − | | |
| − | Tại những lãnh thổ Liên Xô và Ba Lan chinh phạt, lương thực là khan hiếm do kẻ địch rút lui đã đốt cháy mùa màng ở một số nơi và đa phần những gì còn lại thì được vận chuyển về chính quốc.{{sfn|Evans|2008|p=43}} Khẩu phần ở Đức bị cắt giảm trong năm 1942. Trong vai trò Toàn quyền Kế hoạch Bốn Năm, [[Hermann Göring]] yêu cầu tăng số chuyến hàng ngũ cốc từ Pháp và cá từ Na Uy. Vụ mùa năm 1942 là thành công và nguồn cung lương thực vẫn đủ đáp ứng ở Tây Âu.{{sfn|Mazower|2008|pp=284–287}}
| |
| − | | |
| − | ==== Bước ngoặt và sụp đổ ====
| |
| − | Nước Đức nói riêng và châu Âu nói chung phụ thuộc gần như hoàn toàn vào nhập khẩu dầu mỏ từ bên ngoài.{{sfn|Mazower|2008|p=290}} Để giải quyết tình trạng thiếu hụt, Đức đã phát động ''[[Fall Blau]]'' vào tháng 6 năm 1942, một cuộc tấn công nhắm đến những mỏ dầu ở Kavkaz.{{sfn|Glantz|1995|pp=108–110}} Hồng quân Liên Xô mở cuộc phản công vào ngày 19 tháng 11 và bốn ngày sau đã bao vây, giam hãm lực lượng phe Trục trong [[Trận Stalingrad|Stalingrad]].{{sfn|Melvin|2010|pp=282, 285}} Göring cam đoan với Hitler rằng [[Tập đoàn quân số 6 (Wehrmacht)|Tập đoàn quân số 6]] có thể được tiếp tế bằng không vận nhưng điều này hóa ra không khả thi.{{sfn|Evans|2008|pp=413, 416–417}} Hitler không cho phép rút lui và hậu quả là 200.000 binh sĩ Đức và Romania thiệt mạng, 91.000 binh sĩ đầu hàng trong thành phố vào ngày 31 tháng 1 năm 1943 và chỉ có 6.000 trong số này sống sót quay trở lại Đức sau chiến tranh.{{sfn|Evans|2008|pp=419–420}}
| |
| − | | |
| − | Những thất bại liên tiếp sau Stalingrad đã làm sụt giảm nghiêm trọng nhuệ khí cũng như danh tiếng của Đảng Quốc xã.{{sfn|Kershaw|2011|p=208}} Quân đội Liên Xô tiếp tục tiến về phía tây sau chiến thắng trong [[trận Kursk]] diễn ra vào mùa hè năm 1943. Đến hết năm 1943, Đức Quốc xã đã đánh mất hầu hết lãnh thổ phía đông từng chiếm được.{{sfn|Shirer|1960|p=1007}} Ở Ai Cập, quân đoàn Phi châu của Thống chế [[Erwin Rommel]] bị lực lượng Anh dưới quyền Thống chế [[Bernard Montgomery]] đánh bại trong tháng 10 năm 1942.{{sfn|Evans|2008|p=467}} Tháng 7 năm 1943 Đồng minh đổ bộ Sicily rồi hai tháng sau là Ý.{{sfn|Evans|2008|p=471}} Trong khi đó, các phi đội máy bay ném bom xuất phát từ Anh bắt đầu tấn công nước Đức. Các đợt tấn công không ít lần cố tình nhằm vào dân thường nhằm đập tan nhuệ khí của kẻ thù.{{sfn|Evans|2008|pp=438–441}} Sản lượng máy bay của Đức không thể bù đắp kịp số mất mát và thiếu đi sự yểm trợ của không quân, hoạt động ném bom của Đồng minh càng có sức tàn phá ác liệt. Với việc nhắm đến những nhà máy và cơ sở lọc dầu thì đến cuối năm 1944 Đồng minh đã khiến bộ máy chiến tranh của Đức Quốc xã trở nên tê liệt.{{sfn|Evans|2008|p=461}}
| |
| − | | |
| − | Vào ngày 6 tháng 6 năm 1944, quân Anh, Mỹ, và Canada thiết lập một mặt trận ở Pháp bằng cuộc đổ bộ ở [[Normandy]].{{sfn|Beevor|2012|pp=576–578}} Hơn một tháng sau Hitler thoát chết trong một [[Âm mưu 20 tháng 7|vụ ám sát]] vào ngày 20 tháng 7.{{sfn|Beevor|2012|pp=604–605}} Hitler ra lệnh trả thù tàn khốc và kết quả là 7.000 người bị bắt cùng hơn 4.900 người bị xử tử.{{sfn|Shirer|1960|p=1072}} [[Chiến dịch Ardennes]] diễn ra từ 16 tháng 12 năm 1944 đến 25 tháng 1 năm 1945 là cuộc tấn công lớn cuối cùng của Đức ở mặt trận phía Tây.{{sfn|Shirer|1960|pp=1090–1097}} Hồng quân Liên Xô tiến vào lãnh thổ Đức trong ngày 27 tháng 1.{{sfn|Shirer|1960|pp=1090–1097}} Việc Hitler không chấp nhận thất bại và nhất quyết đòi chiến đấu đến người cuối cùng đã dẫn đến những tổn thất về người và của không đáng có trong những tháng cuối cùng của cuộc chiến.{{sfn|Kershaw|2008|pp=910–912}} Thông qua Bộ trưởng Tư pháp [[Otto Georg Thierack]], Hitler ra lệnh bất kỳ ai không sẵn sàng chiến đấu đều sẽ bị đưa ra tòa án quân sự và hàng ngàn người đã nhận án tử hình.{{sfn|Kershaw|2011|pp=224–225}} Ở nhiều nơi, người dân đầu hàng quân Đồng minh đang đến bất chấp lời hô hào tiếp tục chiến đấu của lãnh đạo địa phương. Hitler ban sắc lệnh [[tiêu thổ]] phá hủy các nhà máy, cây cầu, con đường nhưng Bộ trưởng Vũ trang [[Albert Speer]] đã ngăn không cho mệnh lệnh này được thi hành trọn vẹn.{{sfn|Kershaw|2008|pp=910–912}}
| |
| − | | |
| − | [[File:SFP 186 - Flug ueber Berlin.ogv|thumb|left|Thước phim quay tháng 7 năm 1945 của [[Không lực Lục quân Hoa Kỳ]] mô tả sự tàn phá ở trung tâm Berlin]]
| |
| − | | |
| − | Trong [[trận Berlin]] diễn ra từ ngày 16 tháng 4 đến 2 tháng 5 năm 1945, Hitler cùng ban tham mưu sống trong ''[[Führerbunker]]'' dưới mặt đất.{{sfn|Shirer|1960|p=1108}} Hitler và vợ là [[Eva Braun]] [[Cái chết của Adolf Hitler|tự sát]] vào ngày 30 tháng 4 trong tình cảnh Hồng quân Liên Xô đã tiệm cận [[Reichskanzlei|Phủ Thủ tướng]].{{sfn|Kershaw|2008|pp=954–955}} Đô đốc [[Karl Dönitz]] kế nhiệm Hitler chức tổng thống còn Goebbels kế nhiệm chức thủ tướng.{{sfn|Shirer|1960|p=1126}} Goebbels cùng vợ [[Magda Goebbels|Magda]] tự sát vào ngày 1 tháng 5 sau khi hạ độc sáu đứa con của mình.{{sfn|Beevor|2002|p=381}} Sang ngày 2 tháng 5 tướng [[Helmuth Weidling]] đầu hàng vô điều kiện tướng [[Vasily Chuikov]].{{sfn|Beevor|2002|p=386}} Trong khoảng ngày 4 đến ngày 8 tháng 5 hầu hết binh lính vũ trang còn lại của Đức cũng đầu hàng vô điều kiện. [[Văn kiện đầu hàng của Đức]] được ký vào ngày 8 tháng 5, đặt dấu chấm hết cho chế độ quốc xã và [[chiến tranh thế giới thứ Hai ở châu Âu]].{{sfn|Beevor|2002|pp=400–403}}
| |
| − | | |
| − | Sự ủng hộ của người dân dành cho Hitler gần như tan biến khi chiến tranh gần kết thúc.{{sfn|Evans|2008|p=714}} Tỷ lệ tự sát ở Đức gia tăng, nhất là ở những nơi Hồng quân đang tiến đến. Đối với binh sĩ và cán bộ đảng thì tự sát thường được xem là hành động vẻ vang và quả cảm hơn đầu hàng. Những lời lẽ tuyên truyền và tường thuật trực tiếp về hành xử man rợ của quân Liên Xô đang đến khiến dân chúng ở mặt trận phía Đông hoảng loạn, đặc biệt là phụ nữ do lo sợ bị hãm hiếp.{{sfn|Kershaw|2011|pp=355–357}} Hơn một ngàn trong tổng số 16.000 cư dân Demmin đã tự sát vào khoảng ngày 1 tháng 5 khi Tập đoàn quân 65 của [[Phương diện quân Belorussia 2]] xông vào một nhà máy chưng cất rồi tràn qua thị trấn. Những địa điểm khác có số người tự sát cao gồm [[Neubrandenburg]] (600), [[Stolp]] (1.000),{{sfn|Lakotta|2005|pp=218–221}} và Berlin với ít nhất 7.057 người tự sát trong năm 1945.{{sfn|Goeschel|2009|p=165}}
| |
| − | | |
| − | ==== Thương vong của Đức ====
| |
| − | Ước tính tổng số người Đức thiệt mạng vì chiến tranh rơi vào tầm 5,5 đến 6,9 triệu.{{sfn|Hubert|1998|p=272}} Theo nghiên cứu của nhà sử học người Đức [[Rüdiger Overmans]] thì số quân nhân Đức tử trận và mất tích là 5.3 triệu, bao gồm 900.000 lính nhập ngũ từ bên ngoài biên giới nước Đức năm 1937.{{sfn|Overmans|2000|p=Bd. 46}} Vào năm 2014 [[Richard Overy]] ước tính khoảng 353.000 dân thường đã bỏ mạng bởi những cuộc không kích của Đồng minh.{{sfn|Overy|2014|pp=306–307}} Quốc xã đã bức hại 300.000 người Đức (bao gồm người Do Thái) vì những lý do tôn giáo, chủng tộc, chính trị{{sfn|''Germany Reports''|1961|p=62}} và 200.000 người trong [[Aktion T4|chương trình an tử]].{{sfn|Bundesarchiv, "Euthanasie" im Nationalsozialismus}} Các tòa án chính trị gọi là ''[[Sondergericht]]'' đã tuyên án tử hình khoảng 12.000 thành viên của phong trào kháng chiến, trong khi các tòa dân sự tuyên án 40.000 người Đức khác.{{sfn|Hoffmann|1996|p=xiii}}
| |
| − | | |
| − | == Chính trị ==
| |
| − | [[File:Bundesarchiv Bild 102-04062A, Nürnberg, Reichsparteitag, SA- und SS-Appell.jpg|thumb|220px|[[Heinrich Himmler]], Hitler, và [[Viktor Lutze]] thực hiện [[kiểu chào quốc xã]] tại [[Đại hội Nuremberg]], tháng 9 năm 1934]]
| |
| − | === Ý thức hệ ===
| |
| − | Quốc xã là một đảng chính trị cực hữu nổi lên trong thời kỳ kinh tế, xã hội biến động sau chiến tranh thế giới thứ Nhất.{{sfn|Spielvogel|2016|p=1}} Trước Đại Suy thoái năm 1929, đây vẫn là một đảng nhỏ và bên lề, giành 2,6% phiếu liên bang vào năm 1928.{{sfn|Evans|2005|pp=6–9}} Tuy nhiên chỉ hai năm sau đảng này đã giành 18,3% phiếu liên bang, trở thành đảng chính trị lớn thứ hai trong nghị viện.{{sfn|Kershaw|2008|p=204}} Trong thời gian ở tù sau vụ [[Đảo chính nhà hàng bia]] thất bại năm 1923, Hitler đã viết ''[[Mein Kampf]]'', cuốn sách trình bày kế hoạch chuyển đổi xã hội Đức thành một xã hội căn cứ theo chủng tộc.{{sfn|Kershaw|2008|pp=146–147}} Ý thức hệ quốc xã quy tụ những yếu tố của chủ nghĩa bài Do Thái, [[thanh lọc chủng tộc]], và [[thuyết ưu sinh]], kết hợp chúng với [[chủ nghĩa toàn Đức]] và chủ nghĩa bành trướng lãnh thổ với mục tiêu giành thêm ''Lebensraum'' (không gian sinh tồn) cho người Đức.{{sfn|Evans|2008|p=7}} Chế độ nỗ lực giành lấy lãnh thổ mới bằng hành động tấn công Ba Lan và Liên Xô rồi dự định trục xuất hoặc giết hại người Do Thái và Slav sống ở đó, những đối tượng bị cho là hạ đẳng so với chủng tộc thượng đẳng Aryan và nằm trong âm mưu [[Chủ nghĩa Do Thái Bolshevik|Do Thái-Bolshevik]].{{sfn|Bendersky|2007|p=161}}{{sfn|Gellately|1996|pp=270–274}} Những người quốc xã tin rằng chỉ người Đức mới có thể đánh bại thế lực Bolshevik và cứu nhân loại thoát khỏi ách thống trị của dân Do Thái.{{sfn|Bytwerk|1998}} Còn những nhóm người mà quốc xã cho là không đáng sống gồm người khuyết tật về thể chất và trí tuệ, [[người Digan]], [[người đồng tính]], tín hữu [[Nhân chứng Jehovah]], và người không phù hợp với xã hội.{{sfn|Longerich|2010|p=49}}{{sfn|Evans|2008|p=759}}
| |
| − | | |
| − | Chịu ảnh hưởng của [[phong trào Völkisch|phong trào ''Völkisch'']], chế độ chống lại [[chủ nghĩa hiện đại]] văn hóa và ủng hộ phát triển quân sự sâu rộng đánh đổi lấy khía cạnh tri thức.{{sfn|Kershaw|2008|p=81}}{{sfn|Evans|2005|pp=7, 443}} Tính sáng tạo và nghệ thuật bị dập tắt trừ khi chúng có thể phục vụ cho tuyên truyền.{{sfn|Evans|2005|pp=210–211}} Đảng Quốc xã sử dụng những biểu tượng như ''[[Blutfahne]]'' (Cờ máu) và lễ nghi như những kỳ đại hội đảng để cổ vũ tình đoàn kết và củng cố uy tín của chế độ.{{sfn|Evans|2005|pp=121–122}}
| |
| − | | |
| − | === Chính quyền===
| |
| − | [[File:WWII, Europe, Germany, "Nazi Hierarchy, Hitler, Goering, Goebbels, Hess", The Desperate Years p143 - NARA - 196509.jpg|thumb|left|Hitler, Göring, Goebbels, và [[Rudolf Hess]] trong một cuộc duyệt binh vào năm 1933]]
| |
| − | Hitler cai trị nước Đức một cách độc đoán bằng việc xác nhận ''[[Führerprinzip]]'' (nguyên tắc của lãnh đạo) kêu gọi toàn thể cấp dưới tuyệt đối vâng lời. Ông xem kết cấu chính quyền như một kim tự tháp với bản thân mình, người lãnh đạo không thể sai lầm, đứng trên đỉnh. Chức vụ trong đảng không xác định qua bầu cử mà do người cấp cao hơn quyết định.{{sfn|Kershaw|2008|pp=170, 172, 181}} Đảng Quốc xã vận dụng tuyên truyền để xây dựng sự [[sùng bái cá nhân]] xung quanh Hitler.{{sfn|Evans|2005|p=400}} Các nhà sử học như Kershaw nhấn mạnh kỹ năng hùng biện của Hitler có tác động đến tâm lý.{{sfn|Kershaw|2008|pp=105–106}} Roger Gill phát biểu: "những bài diễn thuyết cảm động của ông ta đã chiếm lấy trái tim và tâm trí của rất nhiều người Đức: ông ta gần như thôi miên thính giả của mình".{{sfn|Gill|2006|p=259}}
| |
| − | | |
| − | Mặc dù các quan chức hàng đầu nghe theo chính sách của Hitler và báo cáo lên ông nhưng họ có quyền tự chủ đáng kể.{{sfn|Kershaw|2001|p=253}} Hitler mong đợi họ "làm việc hướng về lãnh tụ" để chủ động xúc tiến chính sách và hành động tuân theo mục tiêu của đảng và mong muốn của Hitler mà không cần ông tham gia ra quyết định hàng ngày.{{sfn|Kershaw|2008|pp=320–321}} Chính phủ là một tập hợp các bè phái vô tổ chức do giới tinh hoa đảng cầm đầu, nhóm đấu tranh để giành giật quyền lực và sự tín nhiệm của Hitler.{{sfn|McElligott|Kirk|Kershaw|2003|p=6}} Kiểu cách lãnh đạo của Hitler là ban những mệnh lệnh mâu thuẫn xuống cấp dưới, không phân định rạch ròi nhiệm vụ và trách nhiệm giữa người này và người kia.{{sfn|Speer|1971|p=281}} Bằng cách này ông cổ vũ sự ngờ vực, cạnh tranh, đấu đá giữa thuộc hạ để củng cố và nâng tầm tối đa quyền lực của mình.{{sfn|Manvell|Fraenkel|2007|p=29}}
| |
| − | | |
| − | Những sắc lệnh ''[[Reichsstatthalter]]'' liên tiếp trong khoảng 1933 đến 1935 đã bãi bỏ ''Länder'' (bang cấu thành) của nước Đức và thay thế chúng bằng đơn vị hành chính mới là ''Gaue'' do ''[[Gauleiter]]'' cai quản.{{sfn|Evans|2005|pp=48–49}} Thay đổi này chưa bao giờ được thực thi trọn vẹn khi mà Länder vẫn được dùng làm đơn vị hành chính cho một số phòng ban chính phủ như giáo dục. Điều này dẫn đến một mớ hỗn độn trách nhiệm và quyền hạn chồng chéo quan liêu, nét đặc thù trong phong cách hành chính của chế độ quốc xã.{{sfn|Freeman|1995|p=6}}
| |
| − | | |
| − | Công chức Do Thái mất việc làm vào năm 1933 trừ những người từng thực thi nghĩa vụ quân sự trong chiến tranh thế giới thứ Nhất. Các đảng viên hoặc người ủng hộ đảng được bổ nhiệm thay thế vị trí của họ.{{sfn|Evans|2005|pp=14–15, 49}} Luật Chính quyền Địa phương 1935 đã hủy bỏ các cuộc bầu cử địa phương và thị trưởng do Bộ trưởng Nội vụ tiến cử như một phần của quá trình ''Gleichschaltung''.{{sfn|Evans|2005|p=49}}
| |
| − | | |
| − | === Luật pháp ===
| |
| − | [[File:Nuremberg_laws.jpg|thumb|Biểu đồ phân loại chủng tộc [[giả khoa học]] được dùng trong những chính sách chủng tộc của Đức Quốc xã]]
| |
| − | Tháng 8 năm 1934, công chức và quân nhân bị yêu cầu tuyên thệ phục tùng Hitler vô điều kiện. Phép tắc này trở thành nền tảng của ''Führerprinzip'', khái niệm rằng lời nói của Hitler xếp trên mọi luật lệ hiện hành.{{sfn|Evans|2005|pp=43–44}} Mọi hành động đã được Hitler phê chuẩn, kể cả giết người, thì đều là hợp pháp.{{sfn|Evans|2005|p=45}} Tất cả pháp chế do bộ trưởng nội các đề xuất đều phải qua phê duyệt của văn phòng phó lãnh tụ [[Rudolf Hess]], người còn có quyền bác bỏ những sự bổ nhiệm công chức hàng đầu.{{sfn|Evans|2005|p=46}}
| |
| − | | |
| − | Hầu hết những bộ luật phù hợp và hệ thống tư pháp của Cộng hòa Weimar được giữ lại để đối phó với tội phạm phi chính trị.{{sfn|Evans|2005|p=75}} Các tòa tuyên và thi hành nhiều án tử hình hơn trước khi quốc xã lên nắm quyền.{{sfn|Evans|2005|p=75}} Người nào bị kết phạm ba tội trở lên, dù là tội nhỏ, có thể bị xem là có thói quen phạm tội và giam vô thời hạn.{{sfn|Evans|2005|p=76}} Gái mại dâm và kẻ móc túi bị phán xét là tội phạm vốn dĩ và mối đe dọa đến cộng đồng. Hàng ngàn người đã bị bắt và bỏ tù vô thời hạn mà không qua xét xử.{{sfn|Evans|2005|pp=79–80}}
| |
| − | | |
| − | [[File:Bundesarchiv Bild 183-J03166, Berlin, Amtsübernahme Dr. Thierack.jpg|thumb|left|220px|Cuộc gặp của bốn nhà luật học đã áp đặt ý thức hệ quốc xã lên hệ thống luật pháp của Đức (trái sang phải: [[Roland Freisler]], [[Franz Schlegelberger]], [[Otto Georg Thierack]], và [[Curt Rothenberger]])]]
| |
| − | | |
| − | Một loại tòa án mới là ''[[Volksgerichtshof]]'' (Tòa án Nhân dân) được thành lập vào năm 1924 để đối phó với tội phạm chính trị.{{sfn|Evans|2005|pp=68, 70}} Tòa này đã tuyên hơn 5.000 án tử hình cho đến khi giải thể vào năm 1945.{{sfn|Evans|2008|p=514}} Các tội mà có thể nhận án tử bao gồm theo cộng sản, in tờ rơi xúi giục nổi loạn, hay đem Hitler và những lãnh đạo đảng khác ra làm trò cười.{{sfn|Evans|2005|p=72}} Gestapo đảm trách công tác trị an để thi hành ý thức hệ quốc xã với việc truy lùng, bắt giam tội phạm chính trị, người Do Thái, và đối tượng không mong muốn khác {{sfn|Weale|2012|p=154}} Tù nhân chính trị mới được thả thường bị Gestapo bắt lại ngay lập tức và giam trong một trại tập trung.{{sfn|Evans|2005|p=73}}
| |
| − | | |
| − | Quốc xã lợi dụng tuyên truyền để truyền bá quan niệm ''[[Rassenschande]]'' (ô uế chủng tộc), qua đó biện minh cho sự cần thiết của luật về chủng tộc.{{sfn|Evans|2005|pp=539, 551}} Vào tháng 9 năm 1935 các đạo luật Nuremberg được ban hành mà ban đầu cấm quan hệ tình cảm và kết hôn giữa người Aryan và Do Thái, về sau mở rộng đối tượng bao gồm "người Digan, da đen hay con ngoài giá thú của họ".{{sfn|Gellately|2001|p=216}} Luật này còn cấm thuê phụ nữ Đức dưới 45 tuổi vào làm người giúp việc trong các gia đình Do Thái.{{sfn|Kershaw|2008|p=346}} Đạo luật Công dân phát biểu rằng chỉ "người Đức hoặc dòng dõi liên quan" mới là công dân,{{sfn|Evans|2005|p=544}} do vậy người Do Thái và người ngoài Aryan khác đã bị tước đoạt tư cách công dân Đức. Luật này còn cho phép những người quốc xã bác bỏ tư cách công dân của bất kỳ ai không ủng hộ chế độ nhiệt thành.{{sfn|Evans|2005|p=544}} Một sắc lệnh bổ sung ban hành tháng 11 định nghĩa người Do Thái là bất kỳ người nào có ba ông bà là người Do Thái, hoặc hai ông bà và theo đức tin Do Thái.{{sfn|Kershaw|2008|p=347}}
| |
| − | {{clear}}
| |
| − | == Quân sự và bán quân sự ==
| |
| − | === Wehrmacht ===
| |
| − | [[File:Bundesarchiv Bild 101I-218-0510-22, Russland-Süd, Panzersoldat.jpg|thumb|Xe tăng và xe bọc thép khác của ''[[Panzerwaffe]]'' gần Stalingrad, 1942]]
| |
| − | Lực lượng vũ trang thống nhất của Đức từ 1935 đến 1945 được gọi là ''[[Wehrmacht]]'' (lực lượng vệ quốc), bao gồm ''[[Lục quân Đức (Wehrmacht)|Heer]]'' (lục quân), ''[[Kriegsmarine]]'' (hải quân), và ''[[Luftwaffe]]'' (không quân). Kể từ ngày 2 tháng 8 năm 1934, các thành viên của lực lượng vũ trang bị yêu cầu tuyên thệ phục tùng cá nhân Hitler vô điều kiện. Trái với lời thề trước đó đòi hỏi trung thành với hiến pháp và cơ sở hợp pháp của quốc gia, lời thề mới ép buộc quân nhân vâng lời Hitler kể cả khi họ có nhận mệnh lệnh làm gì đó phi pháp.{{sfn|Evans|2005|pp=43–45}} Hitler lệnh cho quân đội phải phớt lờ hay thậm chí hỗ trợ hậu cần cho ''[[Einsatzgruppen]]'', những toán quân tử thần di động là thủ phạm sát hại hàng triệu người ở Đông Âu, trong tình huống có thể.{{sfn|Longerich|2010|p=146}} Binh sĩ ''Wehrmacht'' cũng trực tiếp can dự vào [[Holocaust]] với hành vi bắn chết dân thường hay tiến hành diệt chủng dưới vỏ bọc hoạt động chống kháng quân.{{sfn|Longerich|2010|pp=242–247}} Theo chỉ dẫn của đảng, người Do Thái là kẻ xúi bẩy kháng chiến do đó cần phải bị tiêu diệt.{{sfn|Kershaw|2000b|p=467}} Vào ngày 8 tháng 7 năm 1941, Heydrich thông báo toàn thể người Do Thái ở những lãnh thổ chinh phạt phía đông đều được xem là kháng quân và ra lệnh bắn bỏ mọi nam giới Do Thái tuổi từ 15 đến 45.{{sfn|Longerich|2010|p=198}} Đến tháng 8 phạm vi đối tượng mở rộng ra toàn bộ dân Do Thái.{{sfn|Longerich|2010|p=207}}
| |
| − | | |
| − | Bất chấp những nỗ lực chuẩn bị về quân sự, nền kinh tế sẽ không thể duy trì một cuộc chiến tranh tiêu hao kéo dài. Một chiến lược được phát triển dựa trên chiến thuật ''[[Blitzkrieg]]'' (chiến tranh chớp nhoáng) có đặc điểm vận dụng các đợt tấn công phối hợp nhanh chóng và tránh những điểm mạnh của đối phương. Trình tự tiến hành lần lượt là pháo kích, không kích, xe tăng tấn công và cuối cùng là bộ binh xông lên để nắm chắc lãnh thổ đã chiếm.{{sfn|Constable|1988|pp=139, 154}} Chiến thắng liên tiếp đến với quốc xã tới giữa năm 1940 nhưng việc không thể đánh bại Anh là bước ngoặt lớn đầu tiên của cuộc chiến. Hành động tấn công Liên Xô và thất bại quyết định tại Stalingrad đã buộc quân đội Đức phải thoái lui rồi cuối cùng là bại trận.{{sfn|Evans|2008|pp=760–761}} Tổng số binh sĩ phục vụ trong ''Wehrmacht'' từ năm 1935 đến 1945 là khoảng 18,2 triệu, trong đó 5,3 triệu người đã tử trận.{{sfn|Overmans|2000|p=Bd. 46}}
| |
| − | | |
| − | == Tham khảo ==
| |
| − | === Chú giải ===
| |
| − | {{notes
| |
| − | | notes =
| |
| − | {{efn
| |
| − | | name = Wessel
| |
| − | | Vào ngày 12 tháng 7 năm 1933, Bộ trưởng Nội vụ [[Wilhelm Frick]] ra lệnh phát ''Horst-Wessel-Lied'' ngay sau quốc ca hiện hành ''[[Das Lied der Deutschen]]'', thường gọi là ''Deutschland Über Alles''.{{harvnb|Tümmler|2010|p=63}}.
| |
| − | }}
| |
| − | {{efn
| |
| − | | name = annexed
| |
| − | | bao gồm [[Vùng bảo hộ Bohemia và Moravia]] và [[Chính phủ Chung Ba Lan]]
| |
| − | }}
| |
| − | {{efn
| |
| − | | name = statistics
| |
| − | | Vào năm 1939, diện tích của Đức trước khi tiếp quản hai địa bàn mà nước này từng quản lý trước hòa ước Versailles là Alsace-Lorraine, Danzig và Hành lang Ba Lan là 633.786 km<sup>2</sup>. Xem {{harvnb|Statistisches Jahrbuch|2006}}.
| |
| − | }}
| |
| − | {{efn
| |
| − | | name = phát xít
| |
| − | | Tên gọi không chính xác do [[hệ tư tưởng]] gắn liền với quốc gia này không phải [[chủ nghĩa phát xít]] mà là [[chủ nghĩa quốc xã]]. Đây là hai khái niệm phân biệt.
| |
| − | }}
| |
| − | {{efn
| |
| − | | name = Führer
| |
| − | | Lãnh đạo, lãnh tụ, quốc trưởng
| |
| − | }}
| |
| − | }}
| |
| − | | |
| − | === Trích dẫn ===
| |
| − | {{Reflist|25em}}
| |
