Sửa đổi Staphylococcus aureus

<indicator name="mới">[[File:UnderCon icon.svg|40px|link={{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|alt=Mục từ này cần được bình duyệt|Mục từ này cần được bình duyệt]]</indicator>{{Italic title}}
[[File:Staphylococcus_aureus_VISA_2.jpg|thumb|''Staphylococcus aureus'' phóng đại 20.000 lần trên ảnh hiển vi điện tử quét màu giả.]]
[[File:Human neutrophil ingesting MRSA.jpg|thumb|[[Staphylococcus aureus kháng methicillin|''Staphylococcus aureus'' kháng methicillin]] (MRSA).]]
'''''Staphylococcus aureus''''' là một [[vi khuẩn]] [[vi khuẩn Gram dương|Gram dương]] có trên da và [[niêm mạc]] của người hoặc một số loài động vật.<ref name="Wójcik-Bojek">{{cite journal | last1 = Wójcik-Bojek | first1 = Urszula | last2 = Różalska | first2 = Barbara | last3 = Sadowska | first3 = Beata | title = Staphylococcus aureus—A Known Opponent against Host Defense Mechanisms and Vaccine Development—Do We Still Have a Chance to Win? | journal = International Journal of Molecular Sciences | date = 16 January 2022 | volume = 23 | issue = 2 | page = 948 | doi = 10.3390/ijms23020948 | pmid = 35055134 | pmc = 8781139 | s2cid = 246023658 | doi-access = free}}</ref> Đây là một trong những [[vi khuẩn gây bệnh]] phổ biến nhất, gây ra rất nhiều ca [[nhiễm trùng]] từ nhẹ cho đến nặng trên toàn cầu.<ref name="Cheung">{{cite journal | last1 = Cheung | first1 = Gordon Y. C. | last2 = Bae | first2 = Justin S. | last3 = Otto | first3 = Michael | title = Pathogenicity and virulence of Staphylococcus aureus | journal = Virulence | date = 31 January 2021 | volume = 12 | issue = 1 | pages = 547–569 | doi = 10.1080/21505594.2021.1878688 | pmid = 33522395 | pmc = 7872022 | s2cid = 231757803 | doi-access = free}}</ref> Tình trạng này xảy ra khi lớp da hay niêm mạc bị phá vỡ (do vết thương, bệnh về da, phẫu thuật, ...) tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập mô hay dòng máu.<ref name="Lee">{{cite journal | last1 = Lee | first1 = Andie S. | last2 = de Lencastre | first2 = Hermínia | last3 = Garau | first3 = Javier | last4 = Kluytmans | first4 = Jan | last5 = Malhotra-Kumar | first5 = Surbhi | last6 = Peschel | first6 = Andreas | last7 = Harbarth | first7 = Stephan | title = Methicillin-resistant Staphylococcus aureus | journal = Nature Reviews Disease Primers | date = 31 May 2018 | volume = 4 | issue = 1 | doi = 10.1038/nrdp.2018.33 | pmid = 29849094 | s2cid = 44141494 | doi-access = free}}</ref> Một số bệnh lý điển hình do ''S. aureus'' gồm nhiễm khuẩn da và mô mềm như [[áp xe]], [[nhọt]], [[chốc]]; hay đe dọa tính mạng là [[vãng khuẩn huyết]], [[nhiễm khuẩn huyết]], [[hội chứng sốc nhiễm độc]].<ref name="Wójcik-Bojek"/> ''S. aureus'' tồn tại trong mũi của 30% dân số, lâu dài và không gây biểu hiện.<ref name="Sakr">{{cite journal | last1 = Sakr | first1 = Adèle | last2 = Brégeon | first2 = Fabienne | last3 = Mège | first3 = Jean-Louis | last4 = Rolain | first4 = Jean-Marc | last5 = Blin | first5 = Olivier | title = Staphylococcus aureus Nasal Colonization: An Update on Mechanisms, Epidemiology, Risk Factors, and Subsequent Infections | journal = Frontiers in Microbiology | date = 8 October 2018 | volume = 9 | doi = 10.3389/fmicb.2018.02419 | pmid = 30349525 | pmc = 6186810 | s2cid = 52927094 | doi-access = free}}</ref> 

''S. aureus'' là [[cầu khuẩn]] có đường kính 0,5 đến 1,5 μm, có hoặc không bao [[polysaccharide]].<ref name="Akanbi">{{cite journal | last1 = Akanbi | first1 = Olufemi Emmanuel | last2 = Njom | first2 = Henry Akum | last3 = Fri | first3 = Justine | last4 = Otigbu | first4 = Anthony C. | last5 = Clarke | first5 = Anna M. | title = Antimicrobial Susceptibility of Staphylococcus aureus Isolated from Recreational Waters and Beach Sand in Eastern Cape Province of South Africa | journal = International Journal of Environmental Research and Public Health | date = 1 September 2017 | volume = 14 | issue = 9 | page = 1001 | doi = 10.3390/ijerph14091001 | pmid = 28862669 | pmc = 5615538 | s2cid = 3872983 | doi-access = free}}</ref> Chúng là [[sinh vật kỵ khí tùy nghi]], không động và không bào tử.<ref name="Akanbi"/> Chi ''[[Staphylococcus]]'' được nhà phẫu thuật người Scotland [[Alexander Ogston]] mô tả lần đầu và đặt tên vào năm 1880.<ref name="Licitra">{{cite journal | last1 = Licitra | first1 = Giancarlo | title = Etymologia: Staphylococcus | journal = Emerging Infectious Diseases | date = September 2013 | volume = 19 | issue = 9 | doi = 10.3201/eid1909.ET1909 | pmc = 3810938 | s2cid = 208267 | doi-access = free}}</ref><ref name="Myles">{{cite journal | last1 = Myles | first1 = Ian A. | last2 = Datta | first2 = Sandip K. | title = Staphylococcus aureus: an introduction | journal = Seminars in Immunopathology | date = 27 January 2012 | volume = 34 | issue = 2 | pages = 181–184 | doi = 10.1007/s00281-011-0301-9 | pmid = 22282052 | pmc = 3324845 | s2cid = 13758066 | doi-access = free}}</ref> Vào năm 1884 bác sĩ người Đức [[Friedrich Julius Rosenbach]] đã phân biệt vi khuẩn theo màu sắc thành hai loại là '''''S. aureus''''' (vàng) và ''[[S. albus]]'' (trắng).<ref name="Licitra"/> Tên gọi có nguồn gốc từ diện mạo quan sát: chúng sinh sôi thành đám như chùm nho (''staphylo-''), hình cầu (''-coccus'') và màu vàng (''aureus'');{{sfn|Freeman-Cook|2006|p=26}} trong tiếng Việt còn gọi là '''tụ cầu vàng'''.<ref>{{cite web | url = https://moh.gov.vn/web/dich-benh/thong-tin-chung/-/asset_publisher/3hfjhpWJ5jW5/content/han-che-benh-do-vi-khuan-tu-c-1 | title = Hạn chế bệnh do vi khuẩn tụ cầu | last = Bùi Khắc | first = Hậu | date = 17 July 2014 | website = moh.gov.vn | publisher = Ministry of Health Portal | access-date = 26 November 2022 | archive-url = http://web.archive.org/web/20221126082235/https://moh.gov.vn/web/dich-benh/thong-tin-chung/-/asset_publisher/3hfjhpWJ5jW5/content/han-che-benh-do-vi-khuan-tu-c-1 | archive-date = 26 November 2022}}</ref>

''S. aureus'' sống được ở nhiều môi trường như nước, vật chất phân hủy, bất kỳ bề mặt nào, và đặc biệt phù hợp với con người.{{sfn|Freeman-Cook|2006|p=28}} Vi khuẩn này cực kỳ bền bỉ, sinh sôi ở phạm vi nhiệt độ lớn 7–48 °C (tối ưu 30–37 °C), [[pH]] 4–10 (tối ưu 6–7), nồng độ muối cao 25% và [[hoạt độ nước]] thấp 0,83.<ref name="Valero">{{cite journal | last1 = Valero | first1 = A. | last2 = Pérez-Rodríguez | first2 = F. | last3 = Carrasco | first3 = E. | last4 = Fuentes-Alventosa | first4 = J.M. | last5 = García-Gimeno | first5 = R.M. | last6 = Zurera | first6 = G. | title = Modelling the growth boundaries of Staphylococcus aureus: Effect of temperature, pH and water activity | journal = International Journal of Food Microbiology | date = July 2009 | volume = 133 | issue = 1–2 | pages = 186–194 | doi = 10.1016/j.ijfoodmicro.2009.05.023 | pmid = 19523705 | s2cid = 7694003}}</ref><ref>{{cite web | url = https://www.foodstandards.gov.au/publications/Documents/Staphylococcus%20aureus.pdf | title = Staphylococcus aureus | date = May 2013 | website = foodstandards.gov.au | publisher = Food Standards Australia New Zealand | access-date = 26 November 2022}}</ref> Mặc dù không có bào tử nhưng sức chịu đựng môi trường ngoài và chất sát khuẩn của ''S. aureus'' thuộc nhóm hàng đầu trong thế giới vi khuẩn.<ref name="Rağbetli">{{cite journal | last1 = Rağbetli | first1 = Cennet | last2 = Parlak | first2 = Mehmet | last3 = Bayram | first3 = Yasemin | last4 = Guducuoglu | first4 = Huseyin | last5 = Ceylan | first5 = Nesrin | title = Evaluation of Antimicrobial Resistance in Staphylococcus aureus Isolates by Years | journal = Interdisciplinary Perspectives on Infectious Diseases | date = 2016 | volume = 2016 | pages = 1–4 | doi = 10.1155/2016/9171395 | pmid = 27247572 | pmc = 4876226 | s2cid = 9297005 | doi-access = free}}</ref>

''S. aureus'' tạo áp xe ở mô vật chủ để sinh sôi bên trong đó, được bảo vệ khỏi các tế bào miễn dịch của vật chủ nhờ một bao giả.<ref name="Cheng"/> Khả năng tạo áp xe và sống sót trong mô có được nhờ việc tiết ra [[coagulase]] (Coa) và protein gắn yếu tố von-Willebrand (vWbp) gây đông máu hoặc huyết tương.<ref name="Cheng">{{cite journal | last1 = Cheng | first1 = Alice G. | last2 = McAdow | first2 = Molly | last3 = Kim | first3 = Hwan K. | last4 = Bae | first4 = Taeok | last5 = Missiakas | first5 = Dominique M. | last6 = Schneewind | first6 = Olaf | title = Contribution of Coagulases towards Staphylococcus aureus Disease and Protective Immunity | journal = PLoS Pathogens | date = 5 August 2010 | volume = 6 | issue = 8 | page = e1001036 | doi = 10.1371/journal.ppat.1001036 | pmid = 20700445 | pmc = 2916881 | s2cid = 17076428 | doi-access = free}}</ref>

''S. aureus'' khét tiếng với năng lực kháng kháng sinh.<ref name="Chambers">{{cite journal | last1 = Chambers | first1 = Henry F. | last2 = DeLeo | first2 = Frank R. | title = Waves of resistance: Staphylococcus aureus in the antibiotic era | journal = Nature Reviews Microbiology | date = September 2009 | volume = 7 | issue = 9 | pages = 629–641 | doi = 10.1038/nrmicro2200 | pmid = 19680247 | pmc = 2871281 | s2cid = 7727348}}</ref> Ngay từ đầu thập niên 1940 các chủng ''S. aureus'' kháng [[penicillin]] đã được phát hiện, ban đầu trong bệnh viện và sau đó là cộng đồng, không lâu sau sự ra đời của kháng sinh này.<ref name="Lowy">{{cite journal | last1 = Lowy | first1 = Franklin D. | title = Antimicrobial resistance: the example of Staphylococcus aureus | journal = Journal of Clinical Investigation | date = 1 May 2003 | volume = 111 | issue = 9 | pages = 1265–1273 | doi = 10.1172/JCI18535 | pmid = 12727914 | pmc = 154455 | s2cid = 19939385 | doi-access = free}}</ref> Cho đến cuối thập niên 1960 hơn 80% vi khuẩn đã kháng được penicillin.<ref name="Lowy"/> Vào năm 1961 [[methicillin]] được đưa vào thực hành lâm sàng và lập tức đã có báo cáo về [[S. aureus kháng methicillin|''S. aureus'' kháng methicillin]] (MRSA), mở đầu một làn sóng thứ hai.<ref name="Lee"/><ref name="Chambers"/> Không như lần đầu kháng penicillin phổ hẹp, MRSA đề kháng toàn bộ nhóm [[kháng sinh beta-lactam]].<ref name="Chambers"/><ref name="Turner">{{cite journal | last1 = Turner | first1 = Nicholas A. | last2 = Sharma-Kuinkel | first2 = Batu K. | last3 = Maskarinec | first3 = Stacey A. | last4 = Eichenberger | first4 = Emily M. | last5 = Shah | first5 = Pratik P. | last6 = Carugati | first6 = Manuela | last7 = Holland | first7 = Thomas L. | last8 = Fowler | first8 = Vance G. | title = Methicillin-resistant Staphylococcus aureus: an overview of basic and clinical research | journal = Nature Reviews Microbiology | date = 8 February 2019 | volume = 17 | issue = 4 | pages = 203–218 | doi = 10.1038/s41579-018-0147-4 | pmid = 30737488 | pmc = 6939889 | s2cid = 59618020 | doi-access = free}}</ref> Có lẽ sự nổi lên của MRSA là do việc sử dụng rộng rãi không phải methicillin mà là các kháng sinh beta-lactam thế hệ thứ nhất như penicillin trong những năm trước khi có methicillin đã chọn lọc ra các chủng vi khuẩn mang gen kháng ''mecA''.<ref name="Harkins">{{cite journal | last1 = Harkins | first1 = Catriona P. | last2 = Pichon | first2 = Bruno | last3 = Doumith | first3 = Michel | last4 = Parkhill | first4 = Julian | last5 = Westh | first5 = Henrik | last6 = Tomasz | first6 = Alexander | last7 = de Lencastre | first7 = Herminia | last8 = Bentley | first8 = Stephen D. | last9 = Kearns | first9 = Angela M. | last10 = Holden | first10 = Matthew T. G. | title = Methicillin-resistant Staphylococcus aureus emerged long before the introduction of methicillin into clinical practice | journal = Genome Biology | date = 20 July 2017 | volume = 18 | issue = 1 | doi = 10.1186/s13059-017-1252-9 | pmid = 28724393 | pmc = 5517843 | s2cid = 4638344 | doi-access = free}}</ref> Cũng như làn sóng kháng penicillin đầu, MRSA chủ yếu giới hạn trong cơ sở y tế trước rồi lây lan trong cộng đồng kể từ thập niên 1990.ref name="Chambers"/>

{{clear}}

== Tham khảo ==
{{reflist}}

=== Sách ===
*{{cite book | last = Freeman-Cook | first = Lisa | last2 = Freeman-Cook | first2 = Kevin | title = Staphylococcus aureus infections | publisher = Chelsea House Publishers | date = 2006 | isbn = 0-7910-8508-2 | ref = {{harvid|Freeman-Cook|2006}}}}
*{{cite book | editor1-last = Bagnoli | editor1-first = Fabio | editor2-last = Rappuoli | editor2-first = Rino | editor3-last = Grandi | editor3-first = Guido | title = Staphylococcus aureus: Microbiology, Pathology, Immunology, Therapy and Prophylaxis | date = 2017 | publisher = Springer Cham | doi = 10.1007/978-3-319-72063-0 | isbn = 978-3-319-72063-0}}
*{{cite book | editor-last = Fetsch| editor-first = Alexandra | title = Staphylococcus aureus | date = 2018 | publisher = Academic Press | doi = 10.1016/C2015-0-04757-8 | isbn = 978-0-12-809671-0}}