Sửa đổi Dioxin

<indicator name="mới">[[File:UnderCon icon.svg|40px|link={{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|alt=Mục từ này cần được bình duyệt|Mục từ này cần được bình duyệt]]</indicator>
'''Dioxin''' là một nhóm [[hydrocarbon thơm]] [[halogen hóa]] có sự tương đồng nhất định về cấu trúc hóa học và đặc tính sinh học.<ref name="Kurwadkar"/>{{rp|3}}<ref name="epa"/> Có vài trăm hóa chất như vậy và chúng thuộc ba phân nhóm liên quan: [[polychlorinated dibenzo-p-dioxin]] (PCDD hay dioxin), [[polychlorinated dibenzofuran]] (PCDF hay furan), và [[polychlorinated biphenyl]] (PCB giống dioxin).{{efn|''Polychlorinated'' <nowiki>=</nowiki> đa chlor hóa. Thuật ngữ ''dioxin'' còn có thể chỉ đề cập đến ''polychlorinated dibenzo-p-dioxin'' (PCDD), nhưng trong bài này dùng với nghĩa rộng bao hàm cả PCDD, PCDF, và PCB. Để tránh nhầm lẫn sẽ không dùng ''dioxin'' để nhắc đến ''polychlorinated dibenzo-p-dioxin'' mà thay vào đó là tên đầy đủ hoặc ''PCDD''.}}<ref name="epa"/><ref name="Kulkarni"/> Không nhiều trong số này là độc hại, những chất mà nguyên tử [[chlor]] nằm tại vị trí 2, 3, 7, 8 trên vòng carbon.<ref name="epa"/><ref name="Kulkarni">{{cite book | editor1-last = Nriagu | editor1-first = Jerome| title = Encyclopedia of Environmental Health | edition = 2 | last1 = Kulkarni | first1 = Prashant S. | chapter = Dioxins | date = 2019 | pages = 125–134 | publisher = Elsevier | chapter-url = https://doi.org/10.1016/B978-0-12-409548-9.11832-9}}</ref> Chỉ 30 trên 419 (7%) hợp chất liên quan dioxin là có độc tính đáng kể,<ref name="WHO">{{cite web | url = https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dioxins-and-their-effects-on-human-health | title = Dioxins and their effects on human health | date = 4 October 2016 | publisher = World Health Organization| access-date = 26 July 2023}}</ref> trong đó đứng đầu và được nghiên cứu nhiều nhất là [[2,3,7,8-tetrachlorodibenzodioxin]] (TCDD).<ref name="epa">{{cite web | url = https://www.epa.gov/dioxin/learn-about-dioxin | title = Learn about Dioxin | date = 1 June 2023 | publisher = United States Environmental Protection Agency | access-date = 26 July 2023}}</ref>

<gallery mode="packed">
File:PCDD general structure.png|Polychlorinated dibenzo-p-dioxin
File:PCDF general structure.svg|Polychlorinated dibenzofuran
File:PCB structure general.svg|Polychlorinated biphenyl
File:1,4-Dioxin.svg|1,4-dioxin
</gallery>

Dioxin chủ yếu là sản phẩm phụ của các quá trình công nghiệp nhưng cũng có thể được sinh ra từ các quá trình tự nhiên như cháy rừng hay phun trào núi lửa.<ref name="WHO"/><ref name="White">{{cite journal | last1 = White | first1 = Sally S. | last2 = Birnbaum | first2 = Linda S. | title = An Overview of the Effects of Dioxins and Dioxin-Like Compounds on Vertebrates, as Documented in Human and Ecological Epidemiology | journal = Journal of Environmental Science and Health, Part C | publisher = Informa UK Limited | date = 30 November 2009 | volume = 27 | issue = 4 | pages = 197–211 | doi = 10.1080/10590500903310047 | pmid = 19953395 | pmc = 2788749 | s2cid = 23225243}}</ref> Khác với PCB, PCDD và PCDF chưa từng được chủ ý sản xuất để tiêu thụ mà hoàn toàn là phụ phẩm không mong muốn.<ref name="Hites">{{cite journal | last1 = Hites | first1 = Ronald A. | title = Dioxins: An Overview and History | journal = Environmental Science &amp; Technology | publisher = American Chemical Society (ACS) | date = 3 September 2010 | volume = 45 | issue = 1 | pages = 16–20 | doi = 10.1021/es1013664 | pmid = 20815379 | s2cid = 1223072 | doi-access = free}}</ref> Ví dụ tiêu biểu nhất là sự hiện diện của TCDD trong [[2,4,5-trichlorophenol]] được sản xuất từ phản ứng của [[1,2,4,5-tetrachlorobenzene]] với [[natri hydroxide]].<ref name="Hites"/> Mặc dù dioxin tồn tại với lượng thấp trong một số sản phẩm thương mại, việc sử dụng rộng rãi những sản phẩm này làm phát tán dioxin vào môi trường đến các mức độ mà đôi khi cần phải khắc phục.<ref name="Hites"/>

{{multiple image
 | caption_align = center
 | direction = vertical
 | width = 280
 | image1 = 2-(2,4,5-trichlorophenoxy)acetic_acid_200.svg
 | caption1 = 2,4,5-trichlorophenoxyacetic acid (2,4,5-T)
 | image2 = 2-(2,4-dichlorophenoxy)acetic_acid_200.svg
 | caption2 = 2,4-dichlorophenoxyacetic acid (2,4-D)
 | image3 = 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo(b,e)(1,4)dioxine 200.svg
 | caption3 = 2,3,7,8-tetrachlorodibenzodioxin (TCDD)
 | footer_background = #F19147
 | footer_align = center
 | footer = Chất độc da cam là hỗn hợp cân bằng lượng hai loại thuốc diệt cỏ 2,4,5-T và 2,4-D, trong đó có lẫn một lượng nhỏ TCDD, dioxin độc hại nhất.
}}

Dioxin sinh ra từ [[luyện kim]], tẩy trắng bột giấy bằng chlor, sản xuất thuốc diệt hại và diệt cỏ.<ref name="WHO"/> Về khoản phát thải ra môi trường thì hoạt động đốt chất thải không kiểm soát (chất thải rắn và chất thải bệnh viện) là quan ngại nhất do đốt không triệt để.<ref name="WHO"/> Dioxin có ở khắp mọi nơi trên thế giới.<ref name="WHO"/> Chúng thuộc tập hợp các chất được gọi là [[chất ô nhiễm hữu cơ bền bỉ]] (POP) tồn tại lâu ngoài môi trường.<ref name="Kurwadkar">{{cite book | editor1-last = Kurwadkar | editor1-first = Sudarshan | editor2-last = Mandal | editor2-first = Prabir | editor3-last = Soni | editor3-first = Shivani | date = 2020 | title = Dioxin: Environmental Fate and Health/Ecological Consequences | url = https://www.routledge.com/Dioxin-Environmental-Fate-and-HealthEcological-Consequences/Kurwadkar-Mandal-Soni/p/book/9781138047242 | publisher = CRC Press | isbn = 978-1-315-17096-1}}</ref>{{rp|24}} Hàm lượng dioxin cao nhất được thấy ở một số mẫu đất, trầm tích, thực phẩm, đặc biệt là sản phẩm từ sữa, cá, thịt, động vật có vỏ.<ref name="WHO"/> Con người nhiễm dioxin hầu hết là từ thực phẩm ăn vào.<ref name="Kurwadkar"/>{{rp|13}} Bởi tính bền và ái [[lipid]],<ref name="Kulkarni"/> dioxin đa phần tích lũy trong mô mỡ động vật, được hấp thu và lưu trữ tại đó lâu dài.<ref name="epa"/><ref name="Kurwadkar"/>{{rp|143}} Trong cơ thể, dioxin ít bị chuyển hóa và mất 7–11 năm để bán rã.<ref name="Kurwadkar"/>{{rp|143}}<ref name="Young"/> Thực phẩm nhiều chất béo như những sản phẩm động vật có nồng độ dioxin cao hơn; ngược lại dioxin tồn tại không đáng kể trong rau, quả, ngũ cốc.<ref name="Kurwadkar"/>{{rp|144}} Tính chất hóa học khác bao gồm ít tan trong nước, kỵ nước, áp suất hơi thấp, và điểm nóng chảy cao.<ref name="Kurwadkar"/>{{rp|3}}

Cơ chế gây độc của dioxin chưa được hiểu rõ và có vẻ khá phức tạp.<ref name="Young">{{cite book | editor1-last = Wexler | editor1-first = Philip | title = Encyclopedia of Toxicology | edition = 3 | last1 = Young | first1 = R.A. | chapter = Dioxins | date = 2014 | pages = 190–194 | publisher = Elsevier | chapter-url = https://doi.org/10.1016/B978-0-12-386454-3.00374-2}}</ref> Tuy nhiên, nghiên cứu sâu rộng về TCDD xác nhận sự tương tác với [[thụ thể aryl hydrocarbon]] (Ah) bên trong tế bào.<ref name="Young"/> Thụ thể này có thiên hướng gắn vào những hydrocarbon thơm halogen hóa gây biến đổi biểu hiện gen, tác động chức năng, hình thái, và tăng trưởng tế bào.<ref name="Kulkarni"/> Dioxin cần ba hoặc bốn nguyên tử-chlor-bên trên khung dibenzo-p-dioxin hoặc dibenzofuran để gắn vào thụ thể này.<ref name="Kulkarni"/> Tiếp theo là sự giải phóng [[Hsp90]] và chuyển vị đến nhân, nơi phức hợp thụ thể biến đổi thành một dạng phối tử hoạt hóa.<ref name="Kulkarni"/> Tổ hợp này sau đó gắn vào chuỗi DNA đặc hiệu ngay cạnh gen ''[[CYP1A1]]'' làm uốn cong DNA, gián đoạn [[chromatin]], tăng tính tiếp cận vùng khởi động, tăng tốc khởi động phiên mã gen ''[[CYP1A1]]'' làm tích lũy CYP1A1 mRNA.<ref name="Kulkarni"/> Từ đó dioxin có thể gây ra nhiều phản ứng sinh học dẫn đến khiếm khuyết phát triển và sinh sản, suy mòn và ức chế miễn dịch, tổn thương gan, hoặc ung thư.<ref name="Kulkarni"/> Ngoài Ah thì sự tương tác của dioxin với [[thụ thể yếu tố tăng trưởng biểu bì]] (EGFR) và [[thụ thể estrogen]] (ER) cũng tiềm năng thúc đẩy tạo u.<ref name="Young"/>

Lịch sử con người tạo ra dioxin và nhiễm độc dioxin đã kéo dài khoảng 200 năm và nay vẫn tiếp diễn.<ref name="White"/> Bằng chứng đầu tiên về dioxin nhân tạo là từ một nhà máy Đức sản xuất [[natri carbonat]] bằng quy trình LeBlanc từ năm 1827.<ref name="White"/> Vào năm 1929 công ty [[Monsanto]] bắt đầu sản xuất thương mại PCB và những PCB giống dioxin là phụ phẩm vô tình được sinh ra trong quá trình.<ref name="White"/><ref name="Kurwadkar"/>{{rp|4}} Năm 1957, một căn bệnh bí ẩn đã giết chết hàng triệu con gà ở miền đông và trung tây Hoa Kỳ.<ref name="Hites"/> Sau vài năm nỗ lực điều tra, tác nhân được nhận biết là [[1,2,3,7,8,9-hexachlorodibenzo-p-dioxin]] lẫn trong acid béo thêm vào thức ăn cho gà.<ref name="Hites"/> Giai đoạn 1965 đến 1971 trong [[chiến tranh Việt Nam]], quân đội Hoa Kỳ đã sử dụng một loại thuốc diệt cỏ gọi là [[chất da cam]] để khai quang rừng rậm và phá hoại cây trồng ở miền nam Việt Nam.<ref name="Hites"/> Chất này là hỗn hợp [[2,4,5-trichlorophenoxyacetic acid]] (2,4,5-T) và [[2,4-dichlorophenoxyacetic acid]] (2,4-D), trong đó có một lượng nhỏ TCDD.<ref name="Hites"/> Ước tính tổng cộng 150–680 kg TCDD đã được thải ra môi trường khu vực, gây những hậu quả lâu dài về sức khỏe.<ref name="Kurwadkar"/>{{rp|5}} Trong những năm 1970, dầu thải lẫn dioxin được đổ ra trường đua ngựa và các con đường không trải nhựa ở [[Times Beach, Missouri]] để ngăn bụi khiến toàn bộ cư dân thị trấn phải di tản từ cuối năm 1982.<ref name="Hites"/> Vào năm 1976, một vụ nổ nhà máy sản xuất 2,4,5-trichlorophenol ở Seveso, Italy đã giải phóng hóa chất chứa TCDD ra môi trường.<ref name="White"/> Sự cố làm chết hơn 1.000 con gà, thỏ trong vài ngày và hàng trăm cư dân gần nhất phải đi sơ tán.<ref name="Hites"/>

{{clear}}

== Tham khảo ==
{{reflist}}

=== Chú thích ===
{{notelist}}