Sửa đổi Bệnh dại

{{mới}}
{{Infobox medical condition
| name          = Bệnh dại
| image         = Manwithrabies4.png
| caption       = Một bệnh nhân dại, 1958
| field         = [[Bệnh truyền nhiễm]]
| symptoms      = [[Sốt]], sợ nước, [[lú lẫn]], [[tăng tiết nước bọt]], [[ảo giác]], [[mất ngủ]], [[liệt]], [[hôn mê]]<ref name=WHO2013/><ref>{{cite web|title=Rabies - Symptoms and causes|url=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/rabies/symptoms-causes/syc-20351821|website=Mayo Clinic|access-date=9 April 2018|language=en}}</ref>
| complications = 
| onset         = 
| duration      = 
| causes        = [[Virus dại]], [[lyssavirus dơi Úc]]<ref name=Au2014/>
| risks         = 
| diagnosis     = 
| differential  = 
| prevention    = [[Vắc-xin dại]], kiểm soát động vật, [[globulin miễn dịch dại]]<ref name=WHO2013/>
| treatment     = [[Chăm sóc hỗ trợ]]
| medication    = 
| prognosis     = Gần như luôn luôn tử vong sau khi triệu chứng khởi phát<ref name=WHO2013/>
| frequency     = 
| deaths        = 17.400 (2015)<ref name=GBD2015De/>
| alt           = 
}}

'''Dại''' là [[bệnh do virus]] gây [[viêm não]] ở người và [[động vật có vú]] khác.<ref name="WHO2013" /> Triệu chứng ban đầu có thể bao gồm sốt và ngứa ran nơi vết thương;<ref name="WHO2013" /> tiếp đến là một hoặc nhiều hơn những triệu chứng sau: hành động bạo lực, kích động không kiểm soát, sợ nước, không thể cử động các phần cơ thể, lú lẫn, và mất ý thức.<ref name="WHO2013" /> Một khi triệu chứng đã biểu hiện, kết cục gần như luôn là tử vong.<ref name="WHO2013" /> Thời gian từ khi mắc bệnh đến khi xuất hiện triệu chứng thường rơi vào khoảng một đến ba tháng song có thể dao động từ dưới một tuần đến hơn một năm tùy thuộc vào quãng đường virus phải di chuyển để đến [[hệ thần kinh trung ương]].<ref name="Robbins">{{cite book | vauthors = Cotran RS, Kumar V, Fausto N |title=Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease |edition=7th |publisher=Elsevier/Saunders |year=2005 |page=1375 |isbn=978-0-7216-0187-8 }}</ref>

Các loại ''[[Lyssavirus]]'' bao gồm [[virus dại]] và [[lyssavirus dơi Úc]] là thủ phạm gây bệnh.<ref name="Au2014">{{cite web|title=Rabies, Australian bat lyssavirus and other lyssaviruses |url=http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/ohp-rabies-consumer-info.htm |work=The Department of Health |access-date=1 March 2014 |date=Dec 2013 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140304235230/http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/ohp-rabies-consumer-info.htm |archive-date=4 March 2014 }}</ref> Căn bệnh lây lan khi động vật bị nhiễm cắn hoặc cào động vật khác hoặc con người.<ref name="WHO2013" /> Nước bọt từ động vật bị nhiễm cũng có thể truyền bệnh nếu tiếp xúc với mắt, miệng, hay mũi.<ref name="WHO2013" /> Tổng quan thì [[chó]] là động vật liên quan phổ biến nhất.<ref name="WHO2013" /> Hơn 99% ca dại ở các quốc gia mà chó thường nhiễm bệnh là do chó cắn.<ref name="Tint2010">{{cite book | last = Tintinalli | first = Judith E. | name-list-style = vanc |title=Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli))|publisher=McGraw-Hill |year=2010 |pages=Chapter 152 |isbn=978-0-07-148480-0}}</ref> Ở châu Mỹ, dơi cắn là nguồn gây nhiễm dại phổ biến nhất ở người, trong khi số ca từ chó chưa đến 5%.<ref name="WHO2013" /><ref name="Tint2010" /> Các loài [[gặm nhấm]] rất hiếm khi bị dại.<ref name="Tint2010" />  Bệnh chỉ có thể chẩn đoán sau khi xuất hiện triệu chứng.<ref name="WHO2013" />

Các chương trình tiêm chủng và kiểm soát động vật đã làm giảm nguy cơ mắc bệnh dại từ chó ở một số vùng trên thế giới.<ref name="WHO2013" />  Tiêm chủng từ trước được khuyến cáo với nhóm nguy cơ cao gồm người làm việc với dơi hay người dành nhiều thời gian ở những nơi mà bệnh phổ biến.<ref name="WHO2013" /> Ở người bị phơi nhiễm, vắc-xin dại và đôi khi là globulin miễn dịch hiệu quả trong phòng bệnh nếu người bệnh được điều trị trước khi triệu chứng khởi phát.<ref name="WHO2013" /> Rửa vết cào và cắn bằng xà phòng và nước, [[povidone-iodine|povidon iod]], hay chất tẩy trong 15 phút có thể làm giảm số lượng virus và phần nào đó ngăn được sự truyền nhiễm.<ref name="WHO2013">{{cite web|title=Rabies Fact Sheet N°99 |url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/ |work=World Health Organization |access-date=28 February 2014 |date=July 2013 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140401075427/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/ |archive-date=1 April 2014 }}</ref><ref>{{cite book| first = William H. | last = Wunner | name-list-style = vanc |title=Rabies: Scientific Basis of the Disease and Its Management |date=2010 |publisher=Academic Press |isbn=9780080550091 |page=556 |url=https://books.google.com/books?id=C-U1LFK5zagC&pg=PA556 }}</ref> Tính đến năm 2016, chỉ 14 người qua khỏi bệnh dại sau khi biểu hiện triệu chứng.<ref>{{cite journal | vauthors = Hemachudha T, Ugolini G, Wacharapluesadee S, Sungkarat W, Shuangshoti S, Laothamatas J | title = Human rabies: neuropathogenesis, diagnosis, and management | journal = The Lancet. Neurology | volume = 12 | issue = 5 | pages = 498–513 | date = May 2013 | pmid = 23602163 | doi = 10.1016/s1474-4422(13)70038-3 | s2cid = 1798889 }}</ref><ref>{{cite web|title=UC Davis Children's Hospital patient becomes third person in U.S. to survive rabies |url=http://www.ucdmc.ucdavis.edu/medicalcenter/features/2010-2011/06/20110616_rabies-survivor.html |publisher=UC Davis Medical Center |access-date=3 May 2012 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120521165713/http://www.ucdmc.ucdavis.edu/medicalcenter/features/2010-2011/06/20110616_rabies-survivor.html |archive-date=21 May 2012 }}</ref><ref name="ManojMukherjee2016">{{cite journal | vauthors = Manoj S, Mukherjee A, Johri S, Kumar KV | title = Recovery from rabies, a universally fatal disease | journal = Military Medical Research | volume = 3 | issue = 1 | pages = 21 | year = 2016 | pmid = 27429788 | pmc = 4947331 | doi = 10.1186/s40779-016-0089-y }}</ref>

Trên thế giới năm 2015, bệnh dại đã giết chết khoảng 17.400 người.<ref name="GBD2015De">{{cite journal | vauthors = Wang H, Naghavi M, Allen C, Barber RM, Bhutta ZA, Carter A, etal | collaboration = GBD 2015 Mortality and Causes of Death Collaborators | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 }}</ref> Hơn 95% số ca tử vong xảy ra ở châu Á, châu Phi<ref name="WHO2013" /> và khoảng 40% là ở trẻ dưới 15 tuổi.<ref>{{cite web|title=Rabies: The Facts |url=https://www.who.int/rabies/rabies_Infographic_updated_Global_International_meeting.pdf?ua=1 |website=World Health Organization |access-date=24 February 2017 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170224220204/http://www.who.int/rabies/rabies_Infographic_updated_Global_International_meeting.pdf?ua=1 |archive-date=24 February 2017 }}</ref> Căn bệnh có mặt tại hơn 150 quốc gia và mọi lục địa trừ châu Nam Cực.<ref name="WHO2013" /> Hơn ba tỷ người đang sống ở những vùng có bệnh dại.<ref name="WHO2013" /> Một số nước như Úc, Nhật Bản, và hầu khắp Tây Âu, không có bệnh dại trong chó.<ref>{{cite book|title=WHO Expert Consultation on Rabies : second report. |date=2013 |publisher=WHO |location=Geneva |isbn=9789241209823 |page=3 |edition=2 |url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/85346/1/9789240690943_eng.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141020024015/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/85346/1/9789240690943_eng.pdf |archive-date=20 October 2014 }}</ref><ref name="CDCRFC">{{cite web |title=Rabies-Free Countries and Political Units |url=https://www.cdc.gov/animalimportation/rabies-free-countries.html |work=CDC |access-date=8 May 2019 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140305010256/http://www.cdc.gov/animalimportation/rabies-free-countries.html |archive-date=5 March 2014 }}</ref> Nhiều đảo Thái Bình Dương cũng không tồn tại bệnh này.<ref name="CDCRFC" /> Tổ chức Y tế Thế giới đã xếp dại thuộc nhóm [[các bệnh nhiệt đới bị lãng quên]].<ref name="NTD2017">{{cite web|title=Neglected Tropical Diseases |url=https://www.cdc.gov/globalhealth/ntd/diseases/index.html |website=cdc.gov |access-date=28 November 2014 |date=6 June 2011 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141204084219/http://www.cdc.gov/globalhealth/ntd/diseases/index.html |archive-date=4 December 2014 }}</ref>

== Dấu hiệu và triệu chứng ==
[[file:Hydrophobia in rabies.webm|thumb|Một bệnh nhân dại biểu hiện chứng sợ nước (Viện các bệnh Nhiệt đới và Truyền nhiễm Quốc gia, Hà Nội, Việt Nam, 28 tháng 6 năm 2007)]]
[[Thời kỳ ủ bệnh]] (từ khi bị nhiễm đến những triệu chứng đầu tiên) ở người thường là 1–3 tháng song đã ghi nhận trường hợp ngắn đến bốn ngày và dài đến hơn 6 năm tùy vào vị trí, mức độ nghiêm trọng của vết thương, và số lượng virus xâm nhập.<ref name="Giesen2015" /> Các dấu hiệu và triệu chứng ban đầu của bệnh dại thường không đặc biệt như sốt và đau đầu.<ref name="Giesen2015">{{cite journal | vauthors = Giesen A, Gniel D, Malerczyk C | title = 30 Years of rabies vaccination with Rabipur: a summary of clinical data and global experience | journal = Expert Review of Vaccines | volume = 14 | issue = 3 | pages = 351–67 | date = March 2015 | pmid = 25683583 | doi = 10.1586/14760584.2015.1011134 | type = Review | doi-access = free }}</ref> Khi bệnh tiến triển gây viêm não và viêm màng não, dấu hiệu và triệu chứng có thể bao gồm [[liệt]] nhẹ hoặc một phần, [[lo âu]], [[mất ngủ]], lú lẫn, hành xử bất thường, [[hoang tưởng]], quấy rối, [[ảo giác]], rồi tiến tới mê sảng và [[hôn mê]].<ref name="Robbins" /><ref name="Giesen2015" /> Cái chết thường xảy ra sau đó 2 đến 10 ngày. Khi triệu chứng đã biểu hiện, khả năng sống sót là gần như không có, kể cả bệnh nhân có được chăm sóc tích cực.<ref name="Giesen2015" /><ref name="Expert Review of Anti-infective Therapy">{{cite journal | vauthors = Rupprecht CE, Willoughby R, Slate D | title = Current and future trends in the prevention, treatment and control of rabies | journal = Expert Review of Anti-Infective Therapy | volume = 4 | issue = 6 | pages = 1021–38 | date = December 2006 | pmid = 17181418 | doi = 10.1586/14787210.4.6.1021 | s2cid = 36979186 }}</ref>

Chứng sợ nước (hydrophobia) là tên gọi khác ít phổ biến hơn của bệnh dại đề cập đến loạt triệu chứng giai đoạn sau mà ở đó bệnh nhân có biểu hiện khó nuốt, tỏ ra sợ hãi khi được cho nước để uống, và không thể làm hết cơn khát.<ref>{{cite book| first1 = A D | last1 = Cliff | first2 = Peter | last2 = Haggett | first3 = Matthew | last3 = Smallman-Raynor | name-list-style = vanc |title=World atlas of epidemic diseases|date=2004|publisher=Arnold|location=London|isbn=9780340761717|page=51|url=https://books.google.com/books?id=yNVCiNnGVvsC&pg=PA51}}</ref> Tất cả động vật có vú bị nhiễm virus đều có thể biểu hiện chứng sợ nước.<ref name="NHS" /> Lượng nước bọt sản ra tăng lên nhiều và nỗ lực hoặc thậm chí ý định, gợi ý uống nước hay nuốt nước bọt có thể gây co thắt đau đớn dữ dội ở cổ họng và [[thanh quản]]. Có thể điều này là do thực tế virus sinh sôi và tích lũy trong [[tuyến nước bọt]] của động vật bị nhiễm vì mục đích lây truyền thông qua hành vi cắn. Khả năng truyền virus sẽ giảm đi đáng kể nếu cá thể bị nhiễm có thể nuốt nước bọt và nước.<ref>{{cite web |url=http://www.animalswecare.com/home_section/rabies/ |website=AnimalsWeCare.com |title=Rabies |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140903193928/http://www.animalswecare.com/home_section/rabies/ |archive-date=3 September 2014 }}</ref> Chứng sợ nước thường đi với thể dại cuồng, loại chiếm 80% số ca người mắc. 20% còn lại có thể trải qua thể dại câm với đặc điểm yếu cơ, mất cảm giác, và liệt; thể này không mấy khi gây ra chứng sợ nước.<ref name="NHS">{{cite web|title=Symptoms of rabies |url=http://www.nhs.uk/Conditions/Rabies/Pages/Symptoms.aspx |website=NHS.uk |access-date=3 September 2014 |date=12 June 2012 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140914174652/http://www.nhs.uk/Conditions/Rabies/Pages/Symptoms.aspx |archive-date=14 September 2014 }}</ref>

== Tác nhân ==
[[File:Rabies Virus.jpg|thumb|Virus dại, ảnh 3D.]]
[[File:Rabies Virus EM PHIL 1876.JPG|thumb|Ảnh [[kính hiển vi điện tử truyền qua|TEM]] cho thấy nhiều hạt virus (nhỏ, hình que, đen xám) và tiểu thể Negri (các thể vùi tế bào bệnh lý lớn)]]
Tác nhân gây bệnh dại là một số loại ''[[Lyssavirus]]'' bao gồm [[virus dại]] và [[lyssavirus dơi Úc]].<ref name="Au2014" />

Virus dại là [[loài điển hình]] của chi ''Lyssavirus'' thuộc họ ''[[Rhabdoviridae]]'', bộ ''[[Mononegavirales]]''. Các hạt lyssavirus hoàn chỉnh (lyssavirion) có cấu trúc xoắn ốc cân đối, dài khoảng 180 nm, bề ngang khoảng 75 nm,<ref name="Sherris">{{cite book | vauthors = Drew WL | chapter= Chapter 41: Rabies |editor= Ryan KJ |editor2=Ray CG | title = Sherris Medical Microbiology | edition = 4th | pages=597–600 | publisher = McGraw Hill | year = 2004 | isbn = 978-0-8385-8529-0 }}</ref> có vỏ ngoài bao bọc và một bộ gen RNA sợi đơn âm. Thông tin di truyền được gói gém dưới dạng tổ hợp [[ribonucleoprotein]], ở đó RNA được bọc chặt bởi nucleoprotein virus. [[Bộ gen RNA]] mã hóa năm gen của virus mà trình tự của chúng rất được bảo tồn: nucleoprotein (N), phosphoprotein (P), matrix protein (M), glycoprotein (G), và RNA polymerase (L).<ref name="pmid15885837">{{cite journal | vauthors = Finke S, Conzelmann KK | title = Replication strategies of rabies virus | journal = Virus Research | volume = 111 | issue = 2 | pages = 120–31 | date = August 2005 | pmid = 15885837 | doi = 10.1016/j.virusres.2005.04.004 }}</ref>

Khi đã vào cơ thể, virus dại khởi động nhân bản. Các gai tam phân ở phần ngoài màng virus tương tác với một thụ thế tế bào đặc hiệu mà nhiều khả năng là [[acetylcholine]]. Màng tế bào lõm xuống trong một quá trình gọi là [[ẩm bào]] cho phép virus xâm nhập tế bào. Virus sau đó tập hợp thành những [[thể nội bào]] lớn, dung hợp màng virus với màng thể nội bào rồi giải phóng năm protein và RNA sợi đơn vào [[tế bào chất]].<ref name ="cdc">{{cite web |url= https://www.cdc.gov/rabies/about.html|title= What is Rabies? |date=30 November 2020 |website=cdc.gov |access-date= 16 January 2021}}</ref>

Tiếp theo, protein L sao chép năm sợi mRNA và một sợi RNA dương từ sợi RNA âm gốc nhờ các nucleotide tự do trong tế bào chất. Năm sợi mRNA này được dịch mã thành các protein tương ứng (P, L, N, G, và M) tại những [[ribosome]] tự do.<ref name ="cdc" /> Một số protein yêu cầu sửa đổi sau dịch mã. Ví dụ, protein G bị gập thêm khi di chuyển qua [[mạng lưới nội chất]] gồ ghề rồi bị glycosyl hóa khi tới [[bộ máy Golgi]].

Khi đã có đủ protein virus, polymerase của virus sẽ bắt đầu tổng hợp các sợi RNA âm mới từ khuôn sợi RNA dương.<ref name ="cdc" /> Các sợi RNA âm này sẽ tạo nên những tổ hợp với protein N, P, L, M rồi di chuyển tới màng trong tế bào, nơi protein G bị gắn vào. Tiếp đó protein G quấn quanh tổ hợp N-P-L-M đồng thời lấy đi một phần màng tế bào chủ tạo ra vỏ ngoài mới của hạt virus. Virus sau đó chui ra khỏi tế bào.

Từ lúc vào cơ thể, virus nhắm đến tế bào thần kinh, đi theo những con đường để đến [[hệ thần kinh trung ương]]. Virus thường nhiễm vào tế bào cơ gần điểm xâm nhập trước, ở đó chúng có thể nhân bản mà không bị hệ miễn dịch của vật chủ chú ý. Khi đã đủ số lượng, virus bắt đầu bám vào thụ thể acetylcholine tại ngã giao thần kinh cơ.<ref>{{cite journal | vauthors = Gluska S, Zahavi EE, Chein M, Gradus T, Bauer A, Finke S, Perlson E | title = Rabies Virus Hijacks and accelerates the p75NTR retrograde axonal transport machinery | journal = PLOS Pathogens | volume = 10 | issue = 8 | pages = e1004348 | date = August 2014 | pmid = 25165859 | pmc = 4148448 | doi = 10.1371/journal.ppat.1004348 }}</ref> Virus tiếp theo nghịch chuyển qua sợi trục tế bào thần kinh khi protein P của nó tương tác với [[dynein]], một protein có trong tế bào chất của tế bào thần kinh. Khi đã đến [[thân bào]] virus di chuyển nhanh đến hệ thần kinh trung ương, nhân bản trong [[nơron vận động]] và cuối cùng lên não.<ref name="Robbins" /> Sau khi nhiễm vào não, virus phân tán đến [[hệ thần kinh ngoại biên]] và [[hệ thần kinh tự chủ|tự chủ]] rồi tới [[tuyến nước bọt]], nơi chúng sẵn sàng để nhiễm sang vật chủ kế tiếp.<ref name="Baer1991" />{{rp|317}}

== Lây truyền ==
[[File:PHIL 2184.png|thumb|Hai con chó mắc bệnh dại thể liệt]]
Mọi loài [[động vật máu nóng|máu nóng]], bao gồm con người, đều có thể bị nhiễm virus dại và phát triệu chứng. [[Chim]] bị con người truyền virus dại lần đầu vào năm 1884 nhưng những con chim bị nhiễm hầu hết, nếu không là toàn bộ, không có triệu chứng và bình phục.<ref name="serological">{{cite journal | vauthors = Shannon LM, Poulton JL, Emmons RW, Woodie JD, Fowler ME | title = Serological survey for rabies antibodies in raptors from California | journal = Journal of Wildlife Diseases | volume = 24 | issue = 2 | pages = 264–7 | date = April 1988 | pmid = 3286906 | doi = 10.7589/0090-3558-24.2.264 | doi-access = free }}</ref>  Có những loài chim được biết xuất hiện kháng thể dại sau khi ăn động vật có vú bị dại, một dấu hiệu nhiễm virus.<ref name="pmid16498885">{{cite journal | vauthors = Gough PM, Jorgenson RD | title = Rabies antibodies in sera of wild birds | journal = Journal of Wildlife Diseases | volume = 12 | issue = 3 | pages = 392–5 | date = July 1976 | pmid = 16498885 | doi = 10.7589/0090-3558-12.3.392 | doi-access = free }}</ref><ref name="Owls">{{cite journal | vauthors = Jorgenson RD, Gough PM, Graham DL | title = Experimental rabies in a great horned owl | journal = Journal of Wildlife Diseases | volume = 12 | issue = 3 | pages = 444–7 | date = July 1976 | pmid = 16498892 | doi = 10.7589/0090-3558-12.3.444 | s2cid = 11374356 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/224b35832b9cace98ad3035260cfed2f894f9228 }}</ref>

Virus còn thích nghi để sinh trưởng trong tế bào của động vật có xương sống máu lạnh.<ref>{{cite web|url=http://virology-online.com/viruses/Rhabdoviruses.htm |title=Rabies |last=Wong |first=Derek | name-list-style = vanc |publisher=Wong's Virology |access-date=19 March 2009 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081203053955/http://virology-online.com/viruses/Rhabdoviruses.htm |archive-date=3 December 2008 }}</ref><ref>{{cite book|title=Developments in Veterinary Virology: Rabies|last1=Campbell |first1=James B. |last2=Charlton |first2=K.M. | name-list-style = vanc |publisher=Springer|year=1988|page=48|isbn=978-0-89838-390-4}}</ref> Có nhiều loại động vật có thể nhiễm virus và truyền bệnh cho người. Dơi, khỉ, gấu mèo, cáo, chồn hôi, bò, sói xám, sói đồng cỏ, chó, mèo, cầy lỏn, mang đến rủi ro cao cho con người.<ref name="pmid13858519">{{cite journal | vauthors = Pawan JL | title = The transmission of paralytic rabies in Trinidad by the vampire bat (Desmodus rotundus murinus Wagner | journal = Caribbean Medical Journal | volume = 21 | pages = 110–36 | year = 1959 | pmid = 13858519 }}</ref><ref name="pmid14431118">{{cite journal | vauthors = Pawan JL | title = Rabies in the vampire bat of Trinidad, with special reference to the clinical course and the latency of infection | journal = Caribbean Medical Journal | volume = 21 | pages = 137–56 | year = 1959 | pmid = 14431118 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Taylor PJ | title = A systematic and population genetic approach to the rabies problem in the yellow mongoose (Cynictis penicillata) | journal = The Onderstepoort Journal of Veterinary Research | volume = 60 | issue = 4 | pages = 379–87 | date = December 1993 | pmid = 7777324 }}</ref>

Gấu, gia súc, macmot châu Mỹ, chồn, và những loại động vật ăn thịt khác cũng có thể làm lây nhiễm dại. Thỏ và những loại gặm nhấm nhỏ như sóc chuột, chuột nhảy, chuột lang, hamster, chuột nhắt, chuột đồng, sóc, gần như không bao giờ bị dại và không được biết là truyền dại cho người.<ref>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/rabies/exposure/animals/other.html |title=Rabies. Other Wild Animals: Terrestrial carnivores: raccoons, skunks and foxes. |access-date=2010-12-23 |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]](CDC) |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101220085305/http://www.cdc.gov/rabies/exposure/animals/other.html |archive-date=20 December 2010 }}</ref> Vết cắn từ chuột hay sóc ít khi cần đề phòng vì những loại gặm nhấm này thường bị giết khi đụng độ động vật dại lớn.<ref>{{cite book| last1 = Anderson | first1 = Janet | last2 = Frey | first2 = Rebecca | chapter = Rabies | veditors =  Fundukian LJ | title = Gale Encyclopedia of Medicine|edition= 3rd |date= 2006}}</ref> [[Opossum Virginia]] có nhiệt độ cơ thể thấp hơn mức phù hợp cho virus dại nên đề kháng nhưng không miễn nhiễm căn bệnh.<ref>{{cite journal | vauthors = McRuer DL, Jones KD | title = Behavioral and nutritional aspects of the Virginian opossum (Didelphis virginiana) | journal = The Veterinary Clinics of North America. Exotic Animal Practice | volume = 12 | issue = 2 | pages = 217–36, viii | date = May 2009 | pmid = 19341950 | doi = 10.1016/j.cvex.2009.01.007 }}</ref>

Virus thường có trong dây thần kinh và nước bọt của động vật dại biểu hiện triệu chứng.<ref>{{cite book|title=The Merck Manual|edition= 11th |date=1983|page= 183}}</ref><ref>{{cite book |title=The Merck manual of Medical Information|edition= Second Home|date=2003|page= 484}}</ref> Con đường truyền chủ yếu là qua vết cắn. Ở nhiều trường hợp, con vật dại cực kỳ hung dữ, có thể tấn công vô cớ và biểu hiện hành vi lạ thường khác.<ref>{{cite web|last=Turton |first=Jenny | name-list-style = vanc |title=Rabies: a killer disease |publisher=National Department of Agriculture |year=2000 |url=http://www.nda.agric.za/docs/rabies/rabies.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20060923103559/http://www.nda.agric.za/docs/rabies/rabies.htm |archive-date=23 September 2006 }}</ref> Đây là ví dụ về việc virus điều chỉnh hành vi của vật chủ để tạo thuận lợi cho lây truyền sang vật chủ khác. Sau khi vào cơ thể, virus đi vào hệ thần kinh ngoại biên rồi theo dây thần kinh hướng tâm đến hệ thần kinh trung ương.<ref>{{cite book| last1 = Jackson | first1 = Alan C. | last2 = Wunner | first2 = William H. | name-list-style = vanc |title=Rabies |url=https://books.google.com/books?id=p8rMezRaD4oC&pg=PA290 |year=2002 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-379077-4 |page=290 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140108014518/http://books.google.com/books?id=p8rMezRaD4oC&pg=PA290 |archive-date=8 January 2014 }}</ref> Thời gian này, virus không thể dễ dàng bị phát hiện trong vật chủ và vắc-xin vẫn có thể ban miễn dịch trung gian tế bào. Khi đã đến não, virus nhanh chóng gây [[viêm não]], khởi động những triệu chứng. Khi triệu chứng đã xuất hiện, việc chữa trị gần như vô dụng và tỷ lệ tử vong là trên 99%. Bệnh dại còn có thể gây viêm tủy sống và viêm tủy ngang.<ref name="LynnNewton2012">{{cite book|vauthors=Lynn DJ, Newton HB, Rae-Grant AD|title=The 5-Minute Neurology Consult|url=https://books.google.com/books?id=kTzlC4UbFdcC&pg=PA414|year=2012|publisher=Lippincott Williams & Wilkins |isbn=978-1-4511-0012-9 |pages=414–}}</ref><ref>{{cite book|last1=Davis |first1= Larry Ernest |last2=King |first2= Molly K.|last3=Schultz|first3=Jessica L. | name-list-style = vanc |title=Fundamentals of neurologic disease |url=https://books.google.com/books?id=moRp2jWZp0QC&pg=PA73 |date=15 June 2005 |publisher=Demos Medical Publishing |isbn=978-1-888799-84-2 |page=73 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140108015452/http://books.google.com/books?id=moRp2jWZp0QC&pg=PA73 |archive-date=8 January 2014 }}</ref>

Lây từ người sang người là cực hiếm, mới chỉ ghi nhận vài trường hợp qua [[cấy ghép nội tạng|phẫu thuật cấy ghép]].<ref>{{cite journal | vauthors = Srinivasan A, Burton EC, Kuehnert MJ, Rupprecht C, Sutker WL, Ksiazek TG, Paddock CD, Guarner J, Shieh WJ, Goldsmith C, Hanlon CA, Zoretic J, Fischbach B, Niezgoda M, El-Feky WH, Orciari L, Sanchez EQ, Likos A, Klintmalm GB, Cardo D, LeDuc J, Chamberland ME, Jernigan DB, Zaki SR | display-authors = 6 | title = Transmission of rabies virus from an organ donor to four transplant recipients | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 352 | issue = 11 | pages = 1103–11 | date = March 2005 | pmid = 15784663 | doi = 10.1056/NEJMoa043018 }}</ref><ref>{{cite web | title=Human Rabies Prevention --- United States, 2008 Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices | website=Centers for Disease Control and Prevention | date=2008-05-23 | url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5703a1.htm | access-date=2020-02-11}}</ref> Mặc dù trên lý thuyết người bị dại có thể truyền bệnh cho người khác qua hành vi cắn hay gì khác nhưng thực tế chưa ghi nhận trường hợp nào như vậy vì bệnh nhân thường được đưa đi bệnh viện và có những biện pháp đề phòng cần thiết. Chạm vào người bị dại hay tiếp xúc với mô hoặc dịch không nhiễm (nước tiểu, phân, máu) không gây phơi nhiễm và không cần dự phòng sau phơi nhiễm. Tuy nhiên nếu virus có trong tinh dịch hoặc dịch tiết âm đạo, khả năng lây qua đường tình dục là có.<ref>[https://rabiesalliance.org/rabies/what-is-rabies-and-frequently-asked-questions/exposure-prevention-treatment RabiesAlliance.org] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160924072630/https://rabiesalliance.org/rabies/what-is-rabies-and-frequently-asked-questions/exposure-prevention-treatment |date=24 September 2016 }}</ref>

== Chẩn đoán ==
Cách thức tham khảo là xét nghiệm kháng thể huỳnh quang (FAT), một thủ tục [[hóa mô miễn dịch]] được Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo.<ref>{{cite book | vauthors = Dean DJ, Abelseth MK |chapter=Ch. 6: The fluorescent antibody test | veditors = Kaplan MM, Koprowski H |title=Laboratory techniques in rabies |publisher=World Health Organization |series=Monograph series |volume=23 |year=1973 |page=73 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=0jciAQAAIAAJ |edition=3rd}}</ref> FAT dựa vào khả năng của một phân tử dò (thường là FITC) kết hợp với kháng thể dại tạo ra liên hợp ràng buộc cho phép quan sát kháng nguyên dại nhờ kỹ thuật hiển vi huỳnh quang. Phân tích hiển vi mẫu là phương pháp trực tiếp duy nhất giúp nhận biết kháng nguyên đặc hiệu trong thời gian ngắn với chi phí giảm bất kể nguồn gốc địa lý và tình trạng vật chủ. Đây có thể được xem là bước đầu tiên trong thủ tục chẩn đoán đối với mọi phòng thí nghiệm. Tuy nhiên, các mẫu tự phân có thể làm giảm độ nhạy và độ đặc hiệu của FAT.<ref name="Fooks AR 2009">{{cite journal | vauthors = Fooks AR, Johnson N, Freuling CM, Wakeley PR, Banyard AC, McElhinney LM, Marston DA, Dastjerdi A, Wright E, Weiss RA, Müller T | display-authors = 6 | title = Emerging technologies for the detection of rabies virus: challenges and hopes in the 21st century | journal = PLOS Neglected Tropical Diseases | volume = 3 | issue = 9 | pages = e530 | date = September 2009 | pmid = 19787037 | pmc = 2745658 | doi = 10.1371/journal.pntd.0000530 }}</ref> Xét nghiệm RT-PCR tỏ ra hiệu quả cho chẩn đoán thông thường,<ref>{{cite book | vauthors = Tordo N, Bourhy H, Sacramento D |chapter=Ch. 10: PCR technology for lyssavirus diagnosis | veditors = Clewley JP |title=The Polymerase Chain Reaction (PCR) for Human Viral Diagnosis |chapter-url=https://books.google.com/books?id=f4vTacTbViQC&pg=PA125 |year=1994 |publisher=CRC Press |isbn=978-0-8493-4833-4 |pages=125–145}}</ref>  nhất là những mẫu phân hủy<ref name="pmid12034539">{{cite journal | vauthors = David D, Yakobson B, Rotenberg D, Dveres N, Davidson I, Stram Y | title = Rabies virus detection by RT-PCR in decomposed naturally infected brains | journal = Veterinary Microbiology | volume = 87 | issue = 2 | pages = 111–8 | date = June 2002 | pmid = 12034539 | doi = 10.1016/s0378-1135(02)00041-x }}</ref> và mẫu lưu trữ.<ref name="pmid17881871">{{cite journal | vauthors = Biswal M, Ratho R, Mishra B | title = Usefulness of reverse transcriptase-polymerase chain reaction for detection of rabies RNA in archival samples | journal = Japanese Journal of Infectious Diseases | volume = 60 | issue = 5 | pages = 298–9 | date = September 2007 | pmid = 17881871 }}</ref> Chẩn đoán mẫu não lấy từ vật chủ đã chết có thể chắc chắn. Chẩn đoán còn có thể thực hiện với nước bọt, nước tiểu, và các mẫu dịch não tủy, song không nhạy hoặc đáng tin cậy bằng mẫu não.<ref name="Fooks AR 2009" /> Các thể vùi não gọi là tiểu thể Negri là dấu hiệu 100% bệnh dại nhưng chỉ thấy ở 80% số ca.<ref name="Sherris" /> Con vật gây ra vết cắn nên được khám nghiệm nếu có thể.<ref name="Ly2009">{{cite journal | vauthors = Ly S, Buchy P, Heng NY, Ong S, Chhor N, Bourhy H, Vong S | title = Rabies situation in Cambodia | journal = PLOS Neglected Tropical Diseases | volume = 3 | issue = 9 | pages = e511 | date = September 2009 | pmid = 19907631 | pmc = 2731168 | doi = 10.1371/journal.pntd.0000511 | editor1-last = Carabin | id = e511 | editor1-first = Hélène }}</ref>

Một số kỹ thuật hiển vi quang học cũng có thể được dùng để chẩn đoán bệnh dại với chi phí bằng một phần mười kỹ thuật hiển vi huỳnh quang truyền thống, phù hợp cho các nước kém phát triển.<ref>{{cite journal | vauthors = Dürr S, Naïssengar S, Mindekem R, Diguimbye C, Niezgoda M, Kuzmin I, Rupprecht CE, Zinsstag J | display-authors = 6 | title = Rabies diagnosis for developing countries | journal = PLOS Neglected Tropical Diseases | volume = 2 | issue = 3 | pages = e206 | date = March 2008 | pmid = 18365035 | pmc = 2268742 | doi = 10.1371/journal.pntd.0000206 | editor1-last = Cleaveland | id = e206 | editor1-first = Sarah }}</ref> LN34 là xét nghiệm dễ dàng thực hiện trên não động vật chết và có thể giúp xác định xem có cần dự phòng sau phơi nhiễm không.<ref name="CDC2018New" /> Xét nghiệm này do CDC phát triển vào năm 2018.<ref name="CDC2018New">{{cite web|title=New Rapid Rabies Test Could Revolutionize Testing and Treatment {{!}} CDC Online Newsroom {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/media/releases/2018/p0516-rapid-rabies-test.html|website=www.cdc.gov|access-date=23 May 2018|language=en-us|date=16 May 2018}}</ref>

[[Chẩn đoán phân biệt]] dại nghi ngờ ở người lúc đầu có thể bao gồm mọi nguyên nhân gây [[viêm não]], cụ thể nhiễm virus như [[herpesvirus]], [[enterovirus]], và [[arbovirus]] như [[virus Tây sông Nile]]. Virus quan trọng nhất cần loại trừ là herpes đơn dạng loại một, varicella zoster, enterovirus bao gồm coxsackievirus, echovirus, poliovirus, và enterovirus 68 đến 71.<ref>{{cite web|url=http://emedicine.medscape.com/article/220967-diagnosis |title=Rabies: Differential Diagnoses & Workup |work=eMedicine Infectious Diseases |date=3 October 2008 |access-date=2010-01-30 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101128074240/http://emedicine.medscape.com/article/220967-diagnosis |archive-date=28 November 2010 }}</ref>

Các nguyên nhân mới gây viêm não do virus cũng có thể, như đợt bùng phát 300 ca viêm não ở Malaysia năm 1999 có tỷ lệ tử vong 40% do [[virus Nipah]], một [[paramyxovirus]] mới được công nhận.<ref name="refDiseasesOfSwine">{{cite book |vauthors=Taylor DH, Straw BE, Zimmerman JL, D'Allaire S |title=Diseases of swine |publisher=Blackwell |location=Oxford |year=2006 |pages=463–5 |isbn=978-0-8138-1703-3 |url=https://books.google.com/books?id=3o9l77HdZkgC&q=diseases%20of%20swine&pg=PA463 |access-date=2010-01-30}}</ref> Tương tự, virus đã biết có thể xuất hiện ở địa bàn mới, như đợt viêm não do virus Tây sông Nile ở miền đông Hoa Kỳ.<ref>{{cite book |title=Inflammatory Disorders Of The Nervous System: Pathogenesis, Immunology, and Clinical Management |last1=Minagar |first1=Alireza | first2 = J. Steven | last2 = Alexander | name-list-style = vanc  |year=2005 |publisher=Humana Press |isbn=978-1-58829-424-1 }}</ref> Yếu tố dịch tễ như mùa, vị trí địa lý, tuổi bệnh nhân, lịch sử du hành, khả năng phơi nhiễm, có thể trợ giúp chẩn đoán.

== Phòng ngừa ==
Gần như mọi ca dại ở người đều dẫn đến tử vong cho đến khi [[Louis Pasteur]] và [[Émile Roux]] tìm ra vắc-xin vào năm 1885. Vắc-xin ban đầu thu từ thỏ bệnh, ở đó virus trong mô thần kinh bị làm yếu bằng cách để khô 5 đến 10 ngày.<ref>{{cite journal | vauthors = Geison GL | title = Pasteur's work on rabies: reexamining the ethical issues | journal = The Hastings Center Report | volume = 8 | issue = 2 | pages = 26–33 | date = April 1978 | pmid = 348641 | doi = 10.2307/3560403 | jstor = 3560403 }}</ref> Những vắc-xin có nguồn gốc từ mô thần kinh tương tự hiện vẫn được dùng ở một số nước do chi phí rẻ hơn nhiều vắc-xin nuôi cấy tế bào hiện đại.<ref name="pmid15069272">{{cite journal | vauthors = Srivastava AK, Sardana V, Prasad K, Behari M | title = Diagnostic dilemma in flaccid paralysis following anti-rabies vaccine | journal = Neurology India | volume = 52 | issue = 1 | pages = 132–3 | date = March 2004 | pmid = 15069272 | url = http://www.neurologyindia.com/article.asp?issn=0028-3886;year=2004;volume=52;issue=1;spage=132;epage=133;aulast=Srivastava | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20090802195908/http://www.neurologyindia.com/article.asp?issn=0028-3886%3Byear%3D2004%3Bvolume%3D52%3Bissue%3D1%3Bspage%3D132%3Bepage%3D133%3Baulast%3DSrivastava | archive-date = 2 August 2009 }}</ref>

Vắc-xin dại tế bào lưỡng bội người được khởi động năm 1967. Vắc-xin tế bào phôi gà và vắc-xin tế bào vero tinh khiết rẻ hơn hiện sẵn có.<ref name="Ly2009" /> Một vắc-xin tái tổ hợp gọi là V-RG được dùng ở Bỉ, Pháp, Đức, Mỹ để ngăn bệnh dại bùng phát trong động vật không thuần hóa.<ref name="Reece_2006">{{cite journal | vauthors = Reece JF, Chawla SK | title = Control of rabies in Jaipur, India, by the sterilisation and vaccination of neighbourhood dogs | journal = The Veterinary Record | volume = 159 | issue = 12 | pages = 379–83 | date = September 2006 | pmid = 16980523 | doi = 10.1136/vr.159.12.379 | s2cid = 5959305 | url = https://semanticscholar.org/paper/e34f27f501782639d29ed8a0d2e351f2fa3f1d7a }}</ref> Chủng ngừa tiền phơi nhiễm được áp dụng cả ở người và động vật trong những hoàn cảnh được cho là cần thiết.<ref>{{cite web |title=Compendium of Animal Rabies Prevention and Control |date=31 December 2007 |access-date=2010-01-03 |publisher=National Association of State Public Health Veterinarians |url=http://www.nasphv.org/Documents/RabiesCompendium.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100712235752/http://www.nasphv.org/Documents/RabiesCompendium.pdf |archive-date=12 July 2010 }}</ref>

[[File:Rabiesvaccination.png|thumb|Một bé gái bị động vật nghi dại cắn chuẩn bị được dự phòng sau phơi nhiễm]]

Các hành động sau có thể giúp làm giảm nguy cơ mắc dại:<ref>{{cite report|date=2007|title=2007 Annual Report|url=http://www.dhss.mo.gov/living/healthcondiseases/communicable/communicabledisease/annual07/Annual07.pdf|publisher=Bureau of Communicable Disease Control and Prevention}}</ref>
*Tiêm phòng dại cho chó, mèo 
*Luôn giám sát vật nuôi, không thả rông
*Tránh xa động vật hoang dã hoặc đi lạc
*Liên hệ cục quản lý động vật khi thấy thú hoang hay đi lạc, nhất là nếu con vật hành xử kỳ lạ
*Nếu bị động vật cắn, rửa vết thương bằng xà phòng và nước trong 10–15 phút rồi đi gặp bác sĩ để xác định có cần dự phòng sau phơi nhiễm không.

Ở châu Á và một phần châu Mỹ, châu Phi, chó vẫn là vật chủ chính. Tiêm phòng bắt buộc động vật ít hiệu quả ở vùng nông thôn. Ở các nước đang phát triển, chó hay được thả rông và người dân không chấp nhận tiêu hủy chúng. Vắc-xin đường miệng có thể được phân phát an toàn trong mồi, cách làm đã giảm trừ bệnh dại thành công ở những vùng nông thôn của Canada, Pháp, Mỹ. Các chiến dịch vắc-xin có thể tốn kém và dùng mồi là phương pháp hiệu quả chi phí.<ref>{{cite journal | vauthors = Meltzer MI | title = Assessing the costs and benefits of an oral vaccine for raccoon rabies: a possible model | journal = Emerging Infectious Diseases | volume = 2 | issue = 4 | pages = 343–9 | date = October–December 1996 | pmid = 8969251 | pmc = 2639934 | doi = 10.3201/eid0204.960411 }}</ref> Ở Ontario, bệnh dại được ghi nhận giảm mạnh khi một chiến dịch thả mồi chứa vắc-xin từ trên không được phát động.<ref name=Grambo>{{cite book|last=Grambo|first=Rebecca L | name-list-style = vanc |title=The World of the Fox|year=1995|publisher=Greystone Books|location=Vancouver|isbn=978-0-87156-377-4|pages=[https://archive.org/details/worldoffox00gram/page/94 94–5]|url-access=registration|url=https://archive.org/details/worldoffox00gram/page/94}}</ref>

Số người tử vong do bệnh dại ở Mỹ đã giảm từ 100 hoặc hơn mỗi năm hồi đầu thế kỷ 20 xuống một hoặc hai hiện tại nhờ tiêm phòng chó mèo diện rộng và sự phát triển của phương pháp điều trị globulin miễn dịch cũng như vắc-xin ở người. Hầu hết ca tử vong hiện giờ có nguyên nhân do dơi cắn, điều có thể khiến nạn nhân không chú ý và do đó không điều trị.<ref name="CDC_Rabies_Epi">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/rabies/location/usa/index.html |title=Rabies in the U.S. |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) |date=22 April 2011 |access-date=31 December 2011 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20111231023841/http://www.cdc.gov/rabies/location/usa/index.html |archive-date=31 December 2011 }}</ref>

== Điều trị ==
=== Sau phơi nhiễm ===
Rửa kỹ vết thương càng sớm càng tốt bằng xà phòng và nước trong năm phút có tác dụng làm giảm số hạt virus.<ref>{{cite web |url=http://www.health.vic.gov.au/ideas/bluebook/rabies_info |title=Rabies & Australian bat lyssavirus information sheet |publisher=Health.vic.gov.au |access-date=2012-01-30 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110818081218/http://www.health.vic.gov.au/ideas/bluebook/rabies_info |archive-date=18 August 2011 }}</ref> Tiếp theo khuyến cáo nên dùng povidon-iod hoặc cồn nhằm làm giảm thêm lượng virus.<ref>{{cite web |author1=National Center for Disease Control |title=National Guidelines on Rabies Prophylaxis |url=http://nicd.nic.in/Rabies_guidelines2014.pdf |access-date=5 September 2014 |year=2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140905235321/http://nicd.nic.in/Rabies_guidelines2014.pdf |archive-date=5 September 2014 }}</ref> Không làm dập nát thêm vết thương hoặc làm tổn thương rộng hơn, tránh khâu kín ngay vết thương. Nếu bắt buộc phải khâu thì nên trì hoãn khâu vết thương sau vài giờ đến ba ngày và nên khâu ngắt quãng/bỏ mũi sau khi đã tiêm huyết thanh kháng dại vào tất cả các vết thương. Tùy trường hợp cụ thể có thể sử dụng kháng sinh và tiêm phòng uốn ván.

Điều trị sau phơi nhiễm có thể ngăn ngừa bệnh nếu thực hiện kịp thời, nhìn chung là trong vòng 10 ngày từ lúc nhiễm. Vắc-xin dại hiệu quả 100% nếu áp dụng sớm và vẫn có cơ hội thành công trong trường hợp chậm trễ.<ref name=Sherris/><ref name="CDC_Rabies_PEP"/><ref name="Lite2009">{{cite magazine|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=jeanna-giese-rabies-survivor |title=Medical Mystery: Only One Person Has Survived Rabies without Vaccine—But How? |magazine=[[Scientific American]] | first = Jordan | last = Lite | name-list-style = vanc |date=8 October 2008 |access-date=2010-01-30 |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20091105091606/http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=jeanna-giese-rabies-survivor |archive-date=5 November 2009 }}</ref> Mỗi năm có hơn 15 triệu người được chủng ngừa sau khi nghi nhiễm virus. Công tác chữa trị tuy hiệu quả song chi phí là đáng kể.<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/neglected_diseases/news/human_rabies_better_coordination_and_emerging_technology/en/ |title=Human rabies: better coordination and emerging technology to improve access to vaccines |website=World Health Organization |language=en-GB |access-date=2017-02-23 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170224131644/http://www.who.int/neglected_diseases/news/human_rabies_better_coordination_and_emerging_technology/en/ |archive-date=24 February 2017 }}</ref> Ở Mỹ, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh tật (CDC) khuyên người dân nên nhận một liều globulin miễn dịch (HRIG) và bốn liều vắc-xin trong 14 ngày.<ref>[https://www.cdc.gov/mmwr/pdf/rr/rr5902.pdf "Use of a Reduced (4-Dose) Vaccine Schedule for Postexposure Prophylaxis to Prevent Human Rabies"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110725112251/http://www.cdc.gov/mmwr/PDF/rr/rr5902.pdf |date=25 July 2011 }} [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC)</ref> HRIG đắt và chiếm phần lớn chi phí điều trị sau phơi nhiễm, lên đến vài ngàn đô-la.<ref>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/rabies/location/usa/cost.html |title=Cost of Rabies Prevention |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160329143011/http://www.cdc.gov/rabies/location/usa/cost.html |archive-date=29 March 2016 |date=11 June 2019 }}</ref> Liều này nên được tiêm nhiều nhất quanh vết cắn, phần còn lại tiêm sâu vào bắp cách xa nơi tiêm vắc-xin.<ref name="CDC_Rabies_PEP">{{cite web |url=https://www.cdc.gov/rabies/exposure/postexposure.html |title=Rabies Post-Exposure Prophylaxis |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) |date=23 December 2009 |access-date=2010-01-30 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100201085054/http://www.cdc.gov/rabies/exposure/postexposure.html |archive-date=1 February 2010 }}</ref>

Người mà trước đó đã từng được nhận vắc-xin không cần dùng đến globulin miễn dịch, chỉ cần dùng vắc-xin sau phơi nhiễm vào ngày 0 và 3.<ref>Park's textbook of Community medicine, 22nd edition, 2013, p 254.</ref> Tác dụng phụ của vắc-xin tế bào hiện đại giống vắc-xin cúm. Vắc-xin mô thần kinh cũ đòi hỏi tiêm nhiều lần vào bụng với mũi kim lớn ít tốn kém<ref name="Ly2009"/> song dần ít dùng và bị thay thế bởi chế độ vắc-xin trong da cũng ít tốn kém của Tổ chức Y tế Thế giới.<ref name="Ly2009"/> Tiêm bắp thì nên vào cơ delta, không cơ mông vì có thể không tác dụng do mũi tiêm vào mỡ chứ không vào cơ. Với trẻ sơ sinh, vị trí đùi bên được khuyến cáo.<ref>{{cite web|url=https://www.who.int/ith/vaccines/rabies/en/ |title=Rabies |website=www.who.int |publisher=[[World Health Organization]] |access-date=1 February 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150215014809/http://www.who.int/ith/vaccines/rabies/en/ |archive-date=15 February 2015 }}</ref>

=== Sau phát bệnh ===
Một phép điều trị gọi là giao thức Milwaukee bao gồm việc làm cho người bệnh hôn mê và dùng thuốc chống virus từng được đề xuất nhưng về sau bị phát hiện là không có tác dụng.<ref name=Jack2016>{{cite journal | vauthors = Jackson AC | title = Human Rabies: a 2016 Update | journal = Current Infectious Disease Reports | volume = 18 | issue = 11 | pages = 38 | date = November 2016 | pmid = 27730539 | doi = 10.1007/s11908-016-0540-y | s2cid = 25702043 | type = Review | url = https://www.semanticscholar.org/paper/106f925856e7ce3d1a8b2279e21b32f59a156fac }}</ref> Con người lần đầu đưa phương pháp này vào sử dụng năm 2003 sau khi Jeanna Giese, một thiếu niên từ [[Wisconsin]], trở thành người đầu tiên được biết qua khỏi bệnh dại mà không nhận điều trị dự phòng trước khi triệu chứng khởi phát.<ref>{{cite news | url=https://www.scientificamerican.com/article/jeanna-giese-rabies-survivor/ | title=Medical Mystery: Only One Person Has Survived Rabies without Vaccine--But How? | work = [[Scientific American]] | first = Jordan | last = Lite | name-list-style = vanc  | date = 8 October 2008 | access-date = 2008-10-16 }}</ref><ref name="SciAmApr07">{{cite journal | first = Rodney E. | last = Willoughby Jr | name-list-style = vanc  | title = A Cure for Rabies? | journal = Scientific American | volume = 256 | issue = 4 | date = April 2007 | pages = 95 | pmid = 17479635 | doi = 10.1038/scientificamerican0407-88 | bibcode = 2007SciAm.296d..88W }}</ref> Tuy nhiên lúc tới bệnh viện Giese đã có sẵn kháng thể chống bệnh dại trong người.<ref>{{cite journal | vauthors = Jackson AC | title = Current and future approaches to the therapy of human rabies | journal = Antiviral Research | volume = 99 | issue = 1 | pages = 61–67 | date = July 2013 | pmid = 23369672 | doi = 10.1016/j.antiviral.2013.01.003 | s2cid = 2440876 | type = Review | url = https://www.semanticscholar.org/paper/aa3141b6a5197c056934d17d7fcd4bca3616805e }}</ref> Cách chữa này đã được thử nghiệm thêm nhiều lần nhưng không lần nào thành công.<ref name=Jack2016/> Kể từ đó nó được đánh giá là không hiệu quả đi kèm với vấn đề chi phí và đạo đức.<ref name=Jack2016/><ref name=zeiler>{{cite journal | vauthors = Zeiler FA, Jackson AC | title = Critical Appraisal of the Milwaukee Protocol for Rabies: This Failed Approach Should Be Abandoned | journal = The Canadian Journal of Neurological Sciences | volume = 43 | issue = 1 | pages = 44–51 | date = January 2016 | pmid = 26639059 | doi = 10.1017/cjn.2015.331 | type = Review | doi-access = free }}</ref>

== Tiên lượng ==
Với người không dùng vắc-xin, bệnh dại gần như luôn gây tử vong sau khi triệu chứng thần kinh biểu hiện.<ref name="WHO factsheet">{{cite web|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/ |title=Rabies |date=September 2011 |publisher=World Health Organization (WHO) |access-date=31 December 2011 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20111231021303/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/ |archive-date=31 December 2011 }}</ref>

Sử dụng vắc-xin sau phơi nhiễm, PEP, rất thành công trong ngừa bệnh nếu thực hiện phù hợp.<ref name="Lite2009"/> Nếu bắt đầu không hoặc ít chậm trễ, PEP hiệu quả 100%. PEP vẫn có khả năng thành công trong trường hợp áp dụng muộn đáng kể.

== Dịch tễ ==
[[File:Rabies world map-Deaths per million persons-WHO2012.svg|thumb|upright=1.3|Số ca tử vong vì bệnh dại mỗi triệu người năm 2012 {{refbegin|3}}{{legend|#ffff20|0}}{{legend|#ff9a20|1}}{{legend|#f08015|2–4}}{{legend|#e06815|5–9}}{{legend|#d85010|10–17}}{{legend|#d02010|18–69}}{{refend}}]]
[[File:Rabies Free Countries and Territories.svg|thumb|upright=1.3|Bản đồ các quốc gia và lãnh thổ không có bệnh dại (màu xanh).]]
Trong năm 2010 trên thế giới ước tính có khoảng 26.000 người tử vong vì bệnh dại, giảm từ 54.000 năm 1990.<ref name=Loz2012>{{cite journal | vauthors = Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, etal | title = Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 | journal = Lancet | volume = 380 | issue = 9859 | pages = 2095–128 | date = December 2012 | pmid = 23245604 | doi = 10.1016/S0140-6736(12)61728-0 | hdl = 10536/DRO/DU:30050819 | s2cid = 1541253 | url = https://zenodo.org/record/2557786 | hdl-access = free }}</ref> Đa số ca tử vong xảy ra ở châu Á và châu Phi.<ref name="WHO factsheet" /> Tính đến năm 2015, [[Ấn Độ]] kế đến là [[Trung Quốc]] và [[Cộng hòa Dân chủ Congo]] là những nước có nhiều ca nhất.<ref>{{cite journal | vauthors = Hampson K, Coudeville L, Lembo T, Sambo M, Kieffer A, Attlan M, Barrat J, Blanton JD, Briggs DJ, Cleaveland S, Costa P, Freuling CM, Hiby E, Knopf L, Leanes F, Meslin FX, Metlin A, Miranda ME, Müller T, Nel LH, Recuenco S, Rupprecht CE, Schumacher C, Taylor L, Vigilato MA, Zinsstag J, Dushoff J | display-authors = 6 | title = Estimating the global burden of endemic canine rabies | journal = PLOS Neglected Tropical Diseases | volume = 9 | issue = 4 | pages = e0003709 | date = April 2015 | pmid = 25881058 | pmc = 4400070 | doi = 10.1371/journal.pntd.0003709 }}</ref> Vào năm 2015 [[Tổ chức Y tế Thế giới]], Tổ chức Sức khỏe Động vật Thế giới, [[Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hiệp Quốc]], và Liên minh Kiểm soát Bệnh dại Toàn cầu đã hợp tác vì mục tiêu đến năm 2030 không còn ca tử vong vì bệnh dại.<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/ |title=Rabies |website=World Health Organization |language=en-GB |access-date=2017-02-23 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215062245/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/ |archive-date=15 February 2017 }}</ref>

=== Ấn Độ ===
Ấn Độ là nước có tỷ lệ người mắc bệnh dại cao nhất thế giới, chủ yếu vì chó đi lạc<ref>{{cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/science/dead-as-a-dodo-why-scientists-fear-for-the-future-of-of-the-asian-vulture-818059.html |title=Dead as a dodo? Why scientists fear for the future of the Asian vulture |access-date=2008-10-11 |last=Dugan |first=Emily | name-list-style = vanc |date=30 April 2008 |newspaper=The Independent |quote=India now has the highest rate of human rabies in the world. |location=London |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080517100919/http://www.independent.co.uk/news/science/dead-as-a-dodo-why-scientists-fear-for-the-future-of-of-the-asian-vulture-818059.html |archive-date=17 May 2008 }}</ref> với số lượng gia tăng nhiều kể từ đạo luật cấm giết chó năm 2001.<ref name="harris">{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2012/08/07/world/asia/india-stray-dogs-are-a-menace.html |title=Where Streets Are Thronged With Strays Baring Fangs |newspaper=New York Times | last = Harris | first = Gardiner | name-list-style = vanc |date=6 August 2012 |access-date=6 August 2012 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120808125223/http://www.nytimes.com//2012/08/07/world/asia/india-stray-dogs-are-a-menace.html |archive-date=8 August 2012 }}</ref> Công tác kiểm soát và điều trị bệnh dại một cách hiệu quả ở Ấn Độ bị cản trở bởi một kiểu điên loạn đám đông gọi là hội chứng mang thai chó con. Người bị hội chứng này, cả nam lẫn nữ, mà bị chó cắn sẽ tin rằng chó con đang lớn lên trong người họ và thường đi tìm sự trợ giúp từ những người chữa bệnh bằng niềm tin thay vì dịch vụ y tế.<ref>[http://www.dw.de/medicine-challenges-indian-superstition/a-16489334 Medicine challenges Indian superstition | Asia | DW.DE | 31.12.2012] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130131194746/http://www.dw.de/medicine-challenges-indian-superstition/a-16489334 |date=31 January 2013 }}</ref> Ước tính mỗi năm ở Ấn Độ có 20.000 người chết vì bệnh dại, chiếm hơn một phần ba tổng số toàn cầu.<ref name="harris"/>

=== Úc ===
Mặc dù trạng thái chính thức là nước không có bệnh dại,<ref>[https://www.who.int/rabies/rabies_maps/en/index.html "Essential rabies maps"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100217210150/http://www.who.int/rabies/rabies_maps/en/index.html |date=17 February 2010 }}. World Health Organization (WHO).</ref> lyssavirus dơi Úc (ABLV) được phát hiện năm 1996 là chủng virus dại thịnh hành trong quần thể dơi bản địa. Tính đến nay đã ghi nhận ba ca người nhiễm ABLV ở Úc và tất cả đều tử vong.

=== Mỹ ===
Tại Mỹ, trong khi bệnh dại ở người có nguyên nhân từ chó đã được loại bỏ, mỗi năm lại có khoảng một trăm con chó bị nhiễm bệnh từ loài hoang dã khác.<ref>{{cite web|title=CDC – Rabies Surveillance in the U.S.: Human Rabies – Rabies |url=https://www.cdc.gov/rabies/location/usa/surveillance/human_rabies.html |website=www.cdc.gov |access-date=10 April 2017 |language=en-us |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170118072742/https://www.cdc.gov/rabies/location/usa/surveillance/human_rabies.html |archive-date=18 January 2017 }}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-rabies-usa-idUSN0741162020070907 |title=U.S. free of canine rabies virus |last=Fox |first=Maggie | name-list-style = vanc |date=7 September 2007 |newspaper=[[Reuters]] |access-date=11 April 2017 |quote="We don't want to misconstrue that rabies has been eliminated – dog rabies virus has been," CDC rabies expert Dr. Charles Rupprecht told Reuters in a telephone interview. |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170517072630/https://www.reuters.com/article/us-rabies-usa-idUSN0741162020070907 |archive-date=17 May 2017 }}</ref> [[Dơi]], [[gấu mèo]], chồn hôi, và [[cáo]] là vật chủ mang virus ở hầu hết các ca báo cáo (98% năm 2009). Dơi dại được tìm thấy ở tất cả 48 bang tiếp giáp. Những ổ chứa khác bị hạn chế hơn về mặt địa lý, ví dụ người ta chỉ tìm thấy biến thể virus dại gấu mèo ở một dải đất tương đối hẹp dọc Đông Duyên hải.

Do nhận thức công chúng cao về virus, nỗ lực chủng ngừa cho động vật nuôi, việc hạn chế quần thể hoang dã, và tính sẵn có của dự phòng sau phơi nhiễm, trường hợp người mắc dại ở Mỹ là rất hiếm. Giai đoạn 1960–2018, nước Mỹ ghi nhận tổng cộng 125 ca bệnh dại ở người, 36 (28%) trong đó được cho là do bị chó cắn trong lúc du hành quốc tế.<ref name=MMWR2019/> Trong số 89 ca nhiễm ở lãnh thổ Mỹ, 62 (70%) có nguồn gốc từ dơi.<ref name=MMWR2019>{{cite journal | vauthors = Pieracci EG, Pearson CM, Wallace RM, Blanton JD, Whitehouse ER, Ma X, Stauffer K, Chipman RB, Olson V | display-authors = 6 | title = Vital Signs: Trends in Human Rabies Deaths and Exposures - United States, 1938-2018 | journal = MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report | volume = 68 | issue = 23 | pages = 524–528 | date = June 2019 | pmid = 31194721 | pmc = 6613553 | doi = 10.15585/mmwr.mm6823e1 }}</ref>

=== Châu Âu ===
Hàng năm không có hoặc có rất ít ca bệnh dại được báo cáo ở châu Âu, ca nhiễm là cả trong thời gian du hành nơi khác và tại châu Âu.<ref>{{cite web|url=http://ecdc.europa.eu/sites/portal/files/documents/AER_for_2015-rabies.pdf|title=SURVEILLANCE REPORT - Annual Epidemiological Report for 2015 - Rabies, ECDC (European Centre for Disease Prevention and Control)| access-date=30 August 2018}}</ref>

Ở Thụy Sĩ căn bệnh hầu như bị xóa sổ sau khi các nhà khoa học đặt đầu gà tẩm vắc-xin sống đã làm yếu ở vùng Alps Thụy Sĩ.<ref name="Grambo"/> Cáo Thụy Sĩ, nguồn dại chính ở nước này, ăn đầu gà và có được sự miễn dịch.<ref name="Grambo"/><ref name="thefactsource.com">{{cite web |url=https://thefactsource.com/switzerland-rabies-epidemic-air-dropping-chicken-heads/ |title=Switzerland ended rabies epidemic by air dropping vaccinated chicken heads from helicopters / thefactsource.com |access-date=2019-12-10|date=20 November 2019 }}</ref>

Ý sau khi tuyên bố không còn bệnh dại từ 1997 đến 2008 đã chứng kiến căn bệnh quay trở lại trong động vật hoang dã ở Triveneto (Trentino-Alto Adige/Südtirol, Veneto và Friuli-Venezia Giulia) do sự lây lan của một đợt dịch ở Balkan mà cũng tác động đến Áo. Một chiến dịch chủng ngừa động vật hoang dã diện rộng đã một lần nữa diệt trừ virus khỏi Ý và nước này lại đạt trạng thái không bệnh dại vào năm 2013. Ca dại cuối cùng được báo cáo là ở một con cáo đỏ hồi đầu năm 2011.<ref>{{cite web|url=http://www.izsvenezie.com/rabies-in-africa-the-resolab-network/ |title=Rabies in Africa: The RESOLAB network |access-date=2016-04-18 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160803081821/http://www.izsvenezie.com/rabies-in-africa-the-resolab-network/ |archive-date=3 August 2016 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.quotidianosanita.it/governo-e-parlamento/articolo.php?articolo_id=13650 |title=Ministero della Salute: "Italia è indenne dalla rabbia". l'Ultimo caso nel 2011 - Quotidiano Sanità |access-date=2016-04-18 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160603183359/http://www.quotidianosanita.it/governo-e-parlamento/articolo.php?articolo_id=13650 |archive-date=3 June 2016 }}</ref>

=== Việt Nam ===
Tại Việt Nam, bệnh dại lưu hành ở nhiều địa phương, chủ yếu là ở các tỉnh miền núi với nguồn truyền bệnh chính là chó. Bệnh thường tăng cao vào mùa nắng nóng từ tháng 5 đến tháng 8 hàng năm.


Điều trị dự phòng

-	Chỉ định dùng vắc xin và huyết thanh kháng dại trong điều trị dự phòng bệnh dại tùy theo tình trạng động vật, hoàn cảnh bị cắn hoặc tiếp xúc với nguồn bệnh, vị trí bị cắn, số lượng, tình trạng vết cắn và tình hình bệnh dại trong vùng.

-	Chỉ định điều trị dự phòng bệnh bệnh dại sau phơi nhiễm đối với những người chưa được tiêm phòng bệnh dại theo bảng tóm tắt dưới đây:

TÓM TẮT CHỈ ĐỊNH ĐIỀU TRỊ DỰ PHÒNG BỆNH DẠI

Phân độ vết thương

Tình trạng vết thương

Tình trạng động vật

(Kể cả động vật đã được

tiêm phòng dại)

Điều trị dự phòng

Tại thời điểm  cắn người	Trong vòng 10 ngày

Độ I	Sờ, cho động vật ăn, liếm trên da lành			Không điều trị

Độ II	Vết xước, vết cào,  liếm trên da bị tổn thương, niêm mạc

Bình thường

Bình thường	Tiêm vắc xin dại ngay, dừng tiêm sau ngày thứ 10

Ốm, có xuất hiện triệu chứng dại, mất tích	Tiêm vắc xin dại ngay và đủ liều

Có triệu chứng dại, hoặc không theo dõi được con vật

Tiêm vắc xin dại ngay và đủ liều

Độ III	Vết cắn/cào chảy máu ở vùng xa thần kinh trung ương

Bình thường

Bình thường	Tiêm vắc xin dại ngay, dừng tiêm sau ngày thứ 10

Ốm, có xuất hiện triệu chứng dại, mất tích	Tiêm vắc xin dại ngay và đủ liều

Có triệu chứng dại, hoặc không theo dõi được con vật		Tiêm huyết thanh kháng dại và vắc xin dại ngay

- Vết cắn/cào sâu, nhiều vết

- Vết cắn/cào gần thần kinh trung ương như đầu,  mặt,  cổ

- Vết cắn/cào ở vùng có nhiều dây thần kinh như đầu chi, bộ phận sinh dục	- Bình thường

- Có triệu chứng dại

- Không theo dõi được con vật

Tiêm huyết thanh kháng dại và vắc xin phòng dại ngay.

* Lưu ý:

- Các vết thương do động vật hoang dã cắn cần xử lý và điều trị như đối với động vật bị bệnh dại. Nếu các con vật này được bắt ngay và làm xét nghiệm âm tính với bệnh dại thì có thể dừng điều trị dự phòng.

- Các vết thương do động vật gặm nhấm, gia súc cắn thì xem xét chỉ định tiêm vắc xin dại mà không cần tiêm huyết thanh kháng dại.

- Sử dụng vắc xin phòng dại và huyết thanh kháng dại: đường tiêm, lịch tiêm và liều lượng cần tuân thủ theo hướng dẫn của nhà sản xuất đã được Bộ Y tế Việt Nam cấp phép.

== Tham khảo ==
{{Reflist}}

== Tài liệu tham khảo ==
* K. de Balogh (2013), "Ngăn ngừa và phòng chống bệnh dại cấp toàn cầu", Tài liệu hội thảo Chia sẻ kinh nghiệm về phòng chống bệnh dại giữa các nước trong khu vực ASEAN, Hà Nội, ngày 13-14 tháng 5 năm 2013.
* Bộ Y tế (2014), Quyết định số 1622/QĐ-BYT phê duyệt "Hướng dẫn giám  sát, phòng chống bệnh dại trên người".
* Bộ Y tế (2012), "Bệnh dại ở người", Dịch tễ học các bệnh truyền nhiễm phổ biến, Nhà xuất bản Y học, Hà Nội, tr 424-433.
* Nguyễn Trung Cấp (2013), "Chẩn đoán và điều trị bệnh dại", Tài liệu hội nghị Xây dựng mạng lưới phòng xét nghiệm giám sát bệnh dại tại Việt Nam, Hà Nội, ngày 15-16 tháng 7 năm 2013.
* Chính phủ (2017), Quyết định số 193/QĐ-TTg phê duyệt "Chương trình Quốc gia khống chế và tiến tới loại trừ bệnh dại giai đoạn 2017-2021".
* Nguyễn Trần Hiển và cộng sự (2012), “Đặc điểm dịch tễ học bệnh dại trên người tại Việt Nam, 2009-2011", Tạp chí Y học dự phòng, Tập XXII, số 8(135), tr 17-28.
* Hanlon, C. A., & Childs, J. E. (2013). Chapter 3 - Epidemiology. In A. C. Jackson (Ed.), Rabies (Third Edition) (pp. 61-121). Boston: Academic Press.
* Singh, R., et al. (2017). Rabies - epidemiology, pathogenesis, public health concerns and advances in diagnosis and control: a comprehensive review. Vet Q, 37(1), 212-251. doi:10.1080/01652176.2017.1343516