Sửa đổi Yehoshua

{{mới}}
{{Infobox person
| name               = Yĕhôshúa
| image              = P. Chester Beatty I, folio 13-14, recto.jpg
| caption            = Cuốn giấy cói [[Hi Lạp ngữ|Hi văn]] thế kỉ III chép sự đời đức Yĕhôshúa.
| birth_date         = 4 TCN
| birth_place        = [[Beitlehem]]<ref>{{cite book|first=Raymond E. |last=Brown |title=The birth of the Messiah: a commentary on the infancy narratives in Matthew and Luke |year=1977 |isbn=978-0-385-05907-7 |publisher=Doubleday |page=513}}</ref>, [[Yahudah]]
| death_date         = 30/33 SCN<br>(33-36 tuổi)
| death_place        = [[Yerushaláyim]], [[Yahudah]]
| death_cause        = [[Giảo hình]]
| parents            = {{hlist|[[Miriam]]|[[Yosef]]}}
}}
'''Yĕhôshúa''' (Yəhôšuaʿ) là [[Nguyên danh|húy]] vị lĩnh tụ và truyền giáo sĩ có ảnh hưởng lớn nhất [[Cơ Đốc giáo|ý thức hệ Cơ Đốc]].
==Kí thuật==
Theo cổ sự kí, đức Yĕhôshúa vốn [[người Do Thái]], nhưng giáng sinh ở thời toàn bộ miền [[Knʿn]] tùy thuộc [[La Mã đế quốc]]. Hơn nữa, theo truyền thống, cứ liệu cổ nhất nhắc danh Ngài là [[Tân Ước]]<ref>{{cite book|last=Ehrman |first=Bart D. |title=How Jesus Became God : The Exaltation of a Jewish Preacher from Galilee |publisher= HarperOne |isbn= 978-0-06-177818-6|year=2014}}</ref> lại soạn bằng [[Hi Lạp ngữ|Hi văn]], cho nên các danh hiệu Ngài thường được hậu thế dùng ba ngữ hệ [[Ivrit]], [[Hi Lạp]] và [[La Mã]]. Trong thời bành trướng thực dân, các giáo sĩ [[La Mã]] thường phổ biến [[Thánh Kinh]] bằng [[Ý ngữ]] và [[Anh ngữ]], nên tới nay có 5 [[ngôn ngữ]] thông dụng nhất để xướng danh Ngài khi thánh lễ.
[[Hình:Missale wolfegg 1485.jpg|nhỏ|phải|222px|INRI.]]
===Danh hiệu===
* Húy danh : '''Yĕhôshúa'''<ref>{{cite book|author=吳昶興 |date=2015年5月29日 |title=《眞常之道：唐代基督教歷史與文獻研究》 |series=基督教學術叢書/論著系列 |volume=11 |url=https://books.google.com/books?id=x70uDwAAQBAJ&pg=PA254&lpg=PA254&dq=%E7%A7%BB%E9%BC%A0+%E7%BF%B3%E6%95%B8&source=bl&ots=L6ay8nurLN&sig=EnSUsoxK7USh1Ef6HxZRkzv6Xm8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjOsL7JzcDfAhXmQxUIHVCcDHIQ6AEwAHoECAUQAQ#v=onepage&q=%E7%A7%BB%E9%BC%A0%20%E7%BF%B3%E6%95%B8&f=false |location=新北市 |publisher=台灣基督教文藝出版社 |page={{p.|254}} |isbn=978-986-61-3129-5 |quote=在景教寫本《[[序聽迷詩所經]]》中曾出現「移鼠」，《[[一神論 (寫本)|一神論]]》出現「翳數」，皆為「耶穌」一名在唐代的漢譯。}}</ref> (ישוע)
* Biệt danh : '''Yĕhôshúa con Yosef''' (ישוע בר יוסף), '''Yĕhôshúa xứ Natzeret''' (ישוע מן נצרת)
* Xước hiệu : '''Khristós''' (Χριστός), '''Mashiakh''' (משיח), '''INRI''' (IESVS NAZARENVS REX IVDÆORVM)
* Thụy hiệu : '''Yehoshua Khristos'''
* Tôn xưng : Đức Chúa Yehoshua, Đức Chúa Con, Đức Ngài, Chúa Lời, Ngôi Lời<ref>[[An Nam]] [[trung đại]] : Mlời, nhời.</ref>, Chúa Hài Đồng
===Danh ngôn===
* ''Ego eimi'' / Ἐγώ εἰμι [eɡɔ̌ː eːmí] (Ta đây).
* ''Mulier ecce filius tuus'' (Thưa Bà, đây là Con của Bà).
* ''Domine quo vadis ?'' (Bẩm Thầy đi đâu ?) / ''Eo Romam iterum crucifigi'' (Thầy đi vào Roma để chịu khốn nạn lần nữa).
==Lịch sử==
Theo truyền thống, cứ liệu chính thức về hành trạng đức Yehoshua là trong ''[[Tân Ước|tứ đại phúc âm]]'', hay cách khác, Ngài là nhân vật trung tâm ''[[Tân Ước]]''<ref>{{cite book|edition=1st ed|chapter=Jesus as a figure in history : how modern historians view the man from Galilee|url=https://www.worldcat.org/oclc/39180965|publisher=Westminster John Knox Press|date=1998|location=Louisville, Ky.|isbn=0-664-25703-8|oclc=39180965|last=Powell, Mark Allan, 1953-}}</ref><ref>{{Cite book|chapter=The historical figure of Jesus|url=https://www.worldcat.org/oclc/698471832|publisher=Penguin Books|date=1996|location=New York|isbn=978-0-14-192822-7|oclc=698471832|last=Sanders, E. P.}}</ref><ref>{{Cite web|title=Historical Jesus|url=https://www.thegreatcourses.com/courses/historical-jesus.html|accessdate=2020-01-11|work=English|language=en|archive-date=2019-01-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20190123155853/https://www.thegreatcourses.com/courses/historical-jesus.html|dead-url=no}}</ref>. Từ đó, tùy mỗi hệ phái [[Cơ Đốc giáo]] lại có cách diễn giảng khác, nhưng tựu trung các sự kiện chính không đổi.

Các thủ cảo cổ nhất chỉ chép đại khái rằng, đức Yehoshua quán tại thành [[Natzeret]] xứ [[Galil]] miền [[Knʿn]] cực Tây [[La Mã đế quốc]]. Năm ba mươi tuổi, Ngài được [[Thiên Chúa]] mặc khải nên bắt đầu đi truyền giáo lý, mà nhờ đó khai sáng [[Cơ Đốc giáo]] khắp [[Địa Trung Hải]].

Tuy nhiên, theo các văn bản chính thức được [[La Mã công giáo hội|Thánh Tòa]] công nhận hoặc cho bổ khuyết các giai đoạn sau, đức Yehoshua là con ông thợ mộc [[Yosef]] với bà [[Miriam]]. Nhưng Ngài đích thực là Con [[Thiên Chúa]], mà bà [[Miriam]] chịu thai bởi [[Thiên Chúa]] nên vẫn đồng trinh.
* Thời vua [[Horedos Cả]], có ba hiền giả ở Đông phương theo vì phúc tinh tới bệ kiến, nói rằng trong dân [[Do Thái]] có vị vua sắp sinh ở [[Beitlehem]]. Vua bèn sai người tìm giết bé trai từ 2 tuổi giở xuống. Bấy giờ, ông thợ mộc Yosef xin nghỉ tạm ở chuồng ngựa để đỡ vợ là bà Miriam sắp trở dạ. Đêm 24 rạng 25 tháng 12, bà Miriam hạ sinh một bé trai và đặt trong máng cỏ, ba hiền giả trờ tới dâng lễ vật và lạy mừng. Vì thế, đứa bé được định danh '''Yehoshua''' (cứu rỗi). Chừng canh ba, thiên sứ báo mộng cho ông Yosef đưa vợ con trốn sang [[Ai Cập]], nhờ thế mà thoát nạn. Mươi năm sau, vua Horedos Cả mất, gia đình thánh lại về bản quán [[Beitlehem]] làm ăn. Cậu bé Yehoshua được cha cho đi chăn chiên và thi thoảng học nghề mộc, nên về sau Ngài được gọi '''Đấng Chủ Chăn''', các tín đồ xưng ''con chiên'' của Ngài.
* Những năm vua Horedos Antipes trị vì, trong dân gian đã kháo nhau về một '''Đấng Cứu Thế''' (Mashiakh) sắp xuất hiện để cứu chuộc nhân quần. Ở bến sông Hayarden thường có ông Yohanan Tẩy Giả múc nước rửa tội cho các người hối lỗi, dân chúng vì thế kéo tới coi rất đông. Nhưng ông tuyên bố mình không phải Đấng Cứu Thế, mà chỉ là người đợi Ngài xuất hiện. Thình lình trong đám đông có thanh niên chừng ba chục tuổi xuống xin thanh tẩy, ông cảm thấy chính là Người mình mong bấy lâu, bèn miễn cưỡng tuân theo bởi biết mình không xứng.
* Sau khi nhận phép tẩy, đức Yehoshua vâng lời Chúa Thánh Linh mà bỏ nhà vào hoang mạc, kiêng khem 40 ngày đêm, cam chịu mọi phiền trách của quỷ sứ cám dỗ. Khi quỷ thất bại bỏ đi rồi, các thiên sứ bèn tới hầu việc.
* Đức Yehoshua lại rời hoang mạc đi khắp Yehudah thâu nạp môn đồ, lập thành [[Mười hai tông đồ|Nhóm Mười Hai]] trứ danh. Họ theo chân Chúa đi khắp nơi thuyết giáo và chữa bệnh, mà sự kiện lừng lẫy nhất là [[Bài giảng trên núi]]. Cùng dân theo Ngài mỗi lúc một đông.
* Các thầy thượng tế [[Do Thái]] bắt đầu bất an vì sức ảnh hưởng của đức Yehoshua cùng [[Cơ Đốc giáo|Tân Thánh Hội]], nhưng họ không biết rõ nhan Ngài. Các thầy bèn đem 30 cắc bạc mua chuộc môn đồ [[Yehudah Ishkerayot]], lại thưa lời khống lên quan tổng trấn [[Pontius Pilatus]].
* Chúa Yehoshua biết ngày phán xét đã gần, bèn sai các tông đồ soạn Tiệc Ly, Ngài lộ phần nào những điều sắp xảy đến với Mình, nhưng không nói ai là kẻ phản Thầy phản bạn. Khi Chúa đang dẫn các học trò thăm vườn Gatshmanim, [[Yehudah Ishkerayot]] bỗng tới ôm hôn Ngài, lập tức quân [[La Mã]] ập vào bắt Ngài đi. Các tông đồ vừa sợ vừa muốn cứu Thầy, bèn tản mác chạy cả.
* Nhằm lễ Quá Hải, sau khi không tra khảo được gì, quan xét [[Pontius Pilatus]] bèn khép đức Yehoshua vào tội huyên truyền dị đoan, bắt Chúa dong từ nhà ngục lên đồi Gulgolet, rồi đóng đinh câu rút treo Ngài lên thập giá đến chết khô. Tương truyền, một binh sĩ [[La Mã]] đã thúc ngọn giáo vào mạng sườn Chúa cho rỉ máu, còn một trưởng quan thì đóng tấm bảng '''INRI''' (Iesus người Nazaret, vua dân Do Thái) lên đỉnh thập giá. '''Thánh Thể''' được các môn đồ lén đem xuống rồi đưa vào một thạch động ở Gatshmanim.
* Theo một dữ kiện khác, xuất hiện ở giai đoạn trễ hơn, vốn dĩ quan tổng trấn [[Pontius Pilatus]] cho phép dân [[Do Thái]] chọn ơn sá hoặc đức Yehoshua hoặc tướng cướp Yeshua Barabba nhân lễ Quá Hải. Người [[Do Thái]] đồng lòng chọn Chúa Yehoshua. Tuy nhiên, đức Yehoshua nguyện chết thay cho tên cướp để hiến Mình cho sự cứu rỗi nhân loại.
* Mươi hôm sau, ở trong động phát ra một vầng sáng lạ. Các môn đồ bèn vần tảng đá chèn cửa động ra coi, nhưng họ không thấy gì và bỏ đi. Rốt cuộc chỉ có nàng Miriam Migdad gặp một bóng Người áo trắng lướt qua, bèn nhận ra Chúa Yehoshua. Nhưng Ngài không cho chạm tới để giữ Mình trong sạch trước khi kiến diện Đức Chúa Cha, bèn dặn nàng, bảo các tông đồ hãy tới hồ Galil để gặp Ngài lần nữa. Cả bọn bèn kéo nhau ra bờ hồ Galil, thấy Mình Chúa tỏa sáng. Chúa huấn thị họ đi khắp nơi rao '''Tin Lành''' (Ευαγγέλιο, Evangelium) về sự tái lâm và cứu chuộc, rồi Ngài thăng thiên.
[[Hình:The Last Supper - Leonardo Da Vinci - High Resolution 32x16.jpg|nhỏ|giữa|555px|Cực phẩm ''Tiệc Ly'' của tác giả [[Leonardo da Vinci]], 1495-8.]]
==Văn hóa==
Tín đồ [[Cơ Đốc giáo]] nhìn chung được gọi '''Cơ Đốc nhân''' và tự xưng '''Cơ Đốc hữu''', đồng thời suy tôn Ngài là '''Con Thiên Chúa'''.
;;'''Thánh lễ'''
Theo truyền thống, sự đời Chúa Yehoshua là nguồn gốc các thánh lễ sau :
* '''Bí Tích Thánh Thể''' : Mỗi Chúa Nhật hàng tuần, sau khi hết nghi thức cầu kinh, các con chiên đến trước bàn Tiệc Ly để nhận ơn sủng, nghĩa là các linh mục đặt bánh đa vào miệng cho.
* '''Tiệc Ly''' (thay lễ Quá Hải) : Diễn ra ngày thứ Năm đầu tháng Ba, gồm bánh đa (Mình) và rượu nho (Máu).
* '''Phục Sinh''' : Diễn ra tháng Ba hoặc Tư tùy năm, phỏng lễ Quá Hải để tưởng niệm ngày Chúa Yehoshua tái lâm, cộng đoàn luộc trứng gà để tặng nhau làm phước.
* '''Giáng Sinh''' : Diễn ra ngày 25 tháng 12 hàng năm, các gia đình quây quần dùng tiệc, không câu nệ nghi thức. Tuần trước ngày 25 gọi '''mùa Vọng''', hôm 24 gọi '''đêm Vọng''', nhi đồng đi gõ cửa các nhà xin kẹo.
Riêng với [[Công giáo]] hữu toàn tòng, ngày thứ Sáu hàng tuần nghiêm cấm ăn thịt, để tưởng niệm ngày Chúa Yehoshua lên giảo giá chịu cực hình.
;;'''Thánh địa'''
* Ở nội thành [[Yerushaláyim]] có Giáo Đường Mộ Thánh do thái hậu Helena cho dựng ngày 13 tháng 09 năm 335, bởi tương truyền trong lúc khai quật địa điểm chôn cất Chúa Yehoshua, toán thợ đã phát hiện '''Thập Giá Đích Thực''' thấm máu Chúa lúc hành hình. Địa điểm này làm căn nguyên để Thánh Tòa phát động [[thập tự chinh]] suốt [[trung đại]] trung kì. Ngày nay Giáo Đường thuộc tô giới [[Yisrael]].
* Năm 1625, [[triều Romanov|triều đình Romanov]] cho lập Đại Thánh Đường Rước Áo Chúa tại kinh sư [[Moskva]]. Theo sử kí, nơi đây quàn mảnh '''Áo Chúa''' mà đức Yehoshua mặc lúc đi '''Đàng Khốn Nạn'''. Áo là phẩm vật [[sa hoàng]] [[Ba Tư]] gửi biếu nước [[Nga]] để thông hiếu.
* Mũi '''Thánh Thương''' tương truyền do người lính Longius đâm mạng sườn đức Yehoshua hiện là đệ nhất bảo vật tại Vương Cung Thánh Đường Pietro. Tuy nhiên, có thuyết cho rằng Thánh Thương ở [[Wien]] và cả một số nơi khác.
* Tại Vương Cung Thánh Đường Đức Mẹ Thăng Thiên ([[Valencia]]) hiện để '''Thánh Tước''', được cho là đựng Máu Chúa hoặc rượu Chúa dùng Tiệc Ly. Bảo vật này được coi là thành quả cuộc [[tái chinh phục]] ở [[trung đại]] trung kì.
;;'''Việt Nam'''
Theo các cứ liệu được học giới xác nhận, [[Cơ Đốc giáo]] du nhập [[An Nam]] sớm nhất chừng thế kỉ XVI. Tuy nhiên, ở thời Tùy-Đường, [[Cảnh giáo]] từng rất phát đạt nhờ sự giao thương với các người [[Ba Tư]] và [[Hồi Hột]], ít nhiều có tác động tới tín ngưỡng và phong tục bản địa.

Trước thời [[Nguyễn triều|Nguyễn]], [[Cơ Đốc giáo]] thông qua phái [[Tin Lành]] được người [[Bắc Hà]] và [[Nam Hà]] chuộng nhất. Mặc dù các giáo sĩ nỗ lực học bản ngữ, thậm chí chuyển soạn [[Thánh Kinh]] theo song ngữ Hán-Nôm, nhưng ngược lại, cho tới đầu thế kỉ XX vẫn chưa có bản [[Thánh Kinh]] thống nhất. Các linh mục chỉ có thể giảng nghĩa [[Tân Ước]] theo ý hiểu của mỗi vị và hợp đặc tính giáo dân mỗi vùng. Vì vậy, sự đời Chúa Yehoshua có những thời kì tồn tại dị bản. Nhưng tựu trung, các thư tịch thánh hội [[An Nam]] đều kí danh Ngài là '''Giêsu''' (支秋).

Theo một chuyên khảo từ vựng của tác gia [[Trần Quang Đức]]<ref>[https://moha.gov.vn/in-tin-bai/tin-bai-10796.html Lối xưng hô thuở xưa]</ref>, ở thời [[Lê trung hưng]] các lời huấn thị của đức Yehoshua được chuyển soạn [[An Nam]] ngữ là xưng hô ''tao-mày-nó'', hợp văn ngôn của mọi giai cấp thời ấy. Chỉ sang giữa thế kỉ XIX, thậm chí trễ hơn, mới có các văn kiện tái diễn dịch thành ''ta-mi-con-ngươi-y/thị/hắn/ả'', bởi văn ngôn đã đổi. Ở hiện đại hậu kì, khi cần trích các cổ bản dịch [[Tân Ước]], những lời ấy thường bị sửa thô bạo vì cho ''tao-mày-nó'' là khiếm nhã. Điều này trái tinh thần khoa học và tôn trọng dữ liệu lịch sử.
[[Hình:Chân dung các giáo sĩ người Việt năm 1688 - Carlo Maratta.jpg|nhỏ|giữa|555px|Sao bản chân dung ba vị chủng sinh người [[Bắc Hà]] làm thông ngôn cho sứ bộ [[Siêm]] tại [[Vatican]] năm 1688, tác gia [[Carlo Maratta]] họa.]]
==Tham khảo==
* [[YHWH]]
==Liên kết==
{{cước chú|4}}
===Tài liệu===
;;'''Quốc văn'''
* Nguyễn triều Quốc Sử quán, ''[[Đại Nam thực lục]]'' · ''Thánh-tổ Nhơn hoàng-đế bổn-kỉ'', [[Huế]], thế kỉ XIX.
* Nhiều tác giả, ''Kinh Thánh Tân Ước : Bản dịch mới'', Nhà xuất bản Tôn Giáo, [[Hà Nội]], 2014.
;;'''Ngoại văn'''
* [[Alexandre de Rhodes]], [...] ; ''[[Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum]]'' ; [[Sacra Congregatio de Propaganda Fide]], [[Roma]], 1651.
* {{cite book|first=Craig L.|last=Blomberg|authorlink=Craig Blomberg|title=Jesus and the Gospels: An Introduction and Survey|year=2009|isbn=978-0-8054-4482-7|url=https://books.google.com/books?id=U5rIPC1UgsgC|publisher=B&H Publishing Group|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222031/https://books.google.com/books?id=U5rIPC1UgsgC|url-status=live}}
* {{cite book|title=The people's New Testament commentary|first1=M. Eugene|last1=Boring|first2=Fred B.|last2=Craddock|authorlink2=Fred Craddock|year=2004|isbn=978-0-664-22754-8|publisher=Westminster John Knox Press|url=https://books.google.com/books?id=N0tLXRIiIe0C|access-date=August 14, 2015|archive-date=January 4, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140104165219/http://books.google.com/books?id=N0tLXRIiIe0C|url-status=live}}
* {{cite book|title=Mary in the New Testament|first=Raymond E.|last=Brown|year=1978|isbn=978-0-8091-2168-7|url=https://books.google.com/books?id=ML1mnUBwmhcC|publisher=Paulist Press|access-date=August 14, 2015|archive-date=September 17, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140917011141/http://books.google.com/books?id=ML1mnUBwmhcC|url-status=live}}
* {{cite book |title=The Gospel and Epistles of John: A Concise Commentary |first=Raymond E. |last=Brown |authorlink=Raymond E. Brown |year=1988 |isbn=978-0-8146-1283-5 |publisher=Liturgical Press |url=https://archive.org/details/gospelepistleso00brow }}
* {{cite book|last=Brown|first=Raymond E.|title=An Introduction to the New Testament|publisher=Doubleday|year=1997|isbn=978-0-385-24767-2|url=https://archive.org/details/introductiontone00brow_0}}
* {{cite book|last=Carter|first=Warren|authorlink=Warren Carter|title=Pontius Pilate: portraits of a Roman governor|year=2003|isbn=978-0-8146-5113-1|url=https://books.google.com/books?id=mvhHcXKK0UEC|publisher=Liturgical Press|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222031/https://books.google.com/books?id=mvhHcXKK0UEC|url-status=live}}
* {{cite book|title=Studying the Historical Jesus: Evaluations of the State of Current Research |first1=Bruce |last1=Chilton |authorlink1=Bruce Chilton |first2=Craig A. |last2=Evans |authorlink2=Craig A. Evans |year=1998 |isbn=978-90-04-11142-4 |publisher=Brill |url=https://books.google.com/books?id=AJM9grxOjjMC |access-date=October 8, 2020 |archive-date=October 4, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201004084608/https://books.google.com/books?id=AJM9grxOjjMC |url-status=live }}
* {{cite book|first1=Steven L.|last1=Cox|first2=Kendell H|last2=Easley|year=2007|title=Harmony of the Gospels|isbn=978-0-8054-9444-0|url=https://books.google.com/books?id=QjmwuFUksOQC|publisher=B&H Publishing Group|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222032/https://books.google.com/books?id=QjmwuFUksOQC|url-status=live}}
* {{cite book|editor-first1=Frank L.|editor-last1=Cross|editor-first2=E.A.|editor-last2=Livingstone|title=Oxford Dictionary of the Christian Church|publisher=Oxford University Press|year=2005|url=https://books.google.com/books?id=fUqcAQAAQBAJ|isbn=978-0-19-280290-3|access-date=October 8, 2020|archive-date=May 15, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190515065637/https://books.google.com/books?id=fUqcAQAAQBAJ|url-status=live}}
* {{cite book|first1=John D.|last1=Crossan|authorlink1=John Dominic Crossan|first2=Richard G.|last2=Watts|title=Who Is Jesus?: Answers to Your Questions About the Historical Jesus|publisher=Westminster John Knox Press|year=1999|isbn=978-0-664-25842-9|url=https://archive.org/details/whoisjesusanswer00cros}}
* {{cite book|last=Dickson|first= John |authorlink= John Dickson (author) |title=Jesus: A Short Life|publisher= Kregel Publications|year= 2008| isbn= 978-0-8254-7802-4}}
* {{cite book|last=Dillenberger|first=John|authorlink=John Dillenberger|title=Images and Relics : Theological Perceptions and Visual Images in Sixteenth-Century Europe: Theological Perceptions and Visual Images in Sixteenth-Century Europe|publisher=Oxford University Press|year=1999|isbn=978-0-19-976146-3}}
* {{cite book|first1= John R.|last1= Donahue|first2= Daniel J.|last2= Harrington|authorlink2= Daniel J. Harrington|title= The Gospel of Mark|publisher= Liturgical Press|year= 2002|url= https://books.google.com/books?id=xZAIsUZOwSQC|isbn= 978-0-8146-5804-8|access-date= October 8, 2020|archive-date= January 3, 2014|archive-url= https://web.archive.org/web/20140103010742/http://books.google.com/books?id=xZAIsUZOwSQC|url-status= live}}
* {{cite book|last=Doninger|first=Wendy|year=1999|title=Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions|publisher=Merriam-Webster|url=https://archive.org/details/isbn_9780877790440|isbn=978-0-87779-044-0}}
* {{cite book|first=James D.G.|last=Dunn|author-link=James Dunn (theologian)|title=Jesus Remembered|year=2003|isbn=978-0-8028-3931-2|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|url=https://books.google.com/books?id=G4qpnvoautgC}}
* {{cite book|last1=Eddy|first1=Paul R.|last2=Boyd|first2=Gregory A.|authorlink2=Greg Boyd (theologian)|year=2007|title=The Jesus legend: a case for the historical reliability of the synoptic Jesus tradition|publisher=Baker Academic|isbn=978-0-8010-3114-4|url=https://books.google.com/books?id=U26_85NmwPUC|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222033/https://books.google.com/books?id=U26_85NmwPUC|url-status=live}}
* {{cite book|title=Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium|first=Bart|last=Ehrman|authorlink=Bart D. Ehrman|year=1999|isbn=978-0-19-983943-8|publisher=Oxford University Press|url=https://archive.org/details/jesusapocalyptic00ehrm|url-access=registration}}
* {{cite book|last=Ehrman |first=Bart D. |title=Jesus, Interrupted: Revealing the Hidden Contradictions in the Bible (And Why We Don't Know About Them) |year=2009 |publisher=HarperCollins |isbn=978-0-06-186328-8 |url=https://archive.org/details/jesusinterrupted00ehrm_0 |url-access=registration }}
* {{cite book|last=Ehrman |first=Bart D. |title=Did Jesus Exist?: The Historical Argument for Jesus of Nazareth |year=2012 |publisher=HarperOne |isbn=978-0-06-208994-6 |url=https://books.google.com/books?id=hf5Rj8EtsPkC |access-date=October 8, 2020 |archive-date=August 3, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200803200020/https://books.google.com/books?id=hf5Rj8EtsPkC |url-status=live }}
* {{cite book|last=Evans|first=Craig A.|author-link=Craig A. Evans|year=2003|title=The Bible Knowledge Background Commentary: Matthew-Luke|isbn=978-0-7814-3868-1|publisher=David C. Cook|url=https://archive.org/details/bibleknowledgeba00crai}}
* {{cite book|last=Evans|first=Craig A.|year=2005|title=The Bible Knowledge Background Commentary: John's Gospel, Hebrews-Revelation|isbn=978-0-7814-4228-2|publisher=David C. Cook|url=https://books.google.com/books?id=UzWD61mgp7EC|access-date=October 8, 2020|archive-date=August 20, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200820001925/https://books.google.com/books?id=UzWD61mgp7EC|url-status=live}}
* {{cite book|first=Craig A.|last=Evans|url=https://books.google.com/books?id=87x8TqW6MJQC|title=Jesus and His World: The Archaeological Evidence|year=2012a|publisher=Westminster John Knox Press|isbn=978-0-664-23413-3|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222033/https://books.google.com/books?id=87x8TqW6MJQC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Evans|first=Craig A.|title=Matthew (New Cambridge Bible Commentary)|date=2012b|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-01106-8}}
* {{cite book|last=Finegan |first=Jack |title=Handbook of Biblical Chronology |year=1998 |publisher=Hendrickson Publishers |isbn=978-1-56563-143-4 |url=https://archive.org/details/handbookbiblical00fine |url-access=limited }}
* {{cite book|title=The Gospel of Matthew |first=R.T. |last=France |authorlink=R. T. France |year=2007 |isbn=978-0-8028-2501-8 |url=https://books.google.com/books?id=0ruP6J_XPCEC |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |access-date=October 8, 2020 |archive-date=September 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200915033619/https://books.google.com/books?id=0ruP6J_XPCEC |url-status=live }}
* {{cite book|first=David N.|last=Freedman|authorlink=David Noel Freedman|title=Eerdmans Dictionary of the Bible|year=2000|publisher=Amsterdam University Press|isbn=978-0-8028-2400-4|url=https://books.google.com/books?id=P9sYIRXZZ2MC|access-date=October 8, 2020|archive-date=August 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200803133406/https://books.google.com/books?id=P9sYIRXZZ2MC|url-status=live}}
* {{cite book|first1=Robert W.| last1= Funk |first2= Roy W.|last2= Hoover |author3= The Jesus Seminar |author-link=Jesus Seminar |title = The Five Gospels |publisher= Scribner |year= 1993 |isbn=978-0-0254-1949-0 |oclc=819666252}}
* {{cite book|first1=Joel B. |last1=Green |first2=Scot |last2=McKnight |first3=I. Howard |last3=Marshall |authorlink1=Joel B. Green |authorlink2=Scot McKnight |authorlink3=I. Howard Marshall |title=Dictionary of Jesus and the Gospels |url=https://books.google.com/books?id=9ntwNm-tOogC |publisher=InterVarsity Press |year=1992 |page=442 |isbn=978-0-8308-1777-1 |access-date=October 8, 2020 |archive-date=October 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222034/https://books.google.com/books?id=9ntwNm-tOogC |url-status=live }}
* {{cite book|title= Systematic Theology: An Introduction to Biblical Doctrine |last= Grudem |first= Wayne |authorlink= Wayne Grudem |year= 1994 |publisher= Zondervan |location= Grand Rapids, MI |isbn= 978-0-310-28670-7 |url= https://archive.org/details/systematictheolo00grud_0 }}
* {{cite book|first=Stephen L.|last= Harris |title= Understanding the Bible | publisher= Mayfield |year= 1985}}
* {{cite book|last=Houlden|first=J. Leslie|title=Jesus: the complete guide|year=2006|isbn=978-0-8264-8011-8|publisher=Continuum|url=https://books.google.com/books?id=Ey8mZKV_jfkC|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222034/https://books.google.com/books?id=Ey8mZKV_jfkC|url-status=live}}
* {{cite book|last1=Humphreys |first1=Colin J. |last2=Waddington |first2=W. G. |date=1992 |url=https://legacy.tyndalehouse.com/tynbul/Library/TynBull_1992_43_2_06_Humphreys_DateChristsCrucifixion.pdf |title=The Jewish Calendar, a Lunar Eclipse and the Date of Christ's Crucifixion |journal=Tyndale Bulletin |volume=43 |issue=2 |pages=331–351 |access-date=April 21, 2019 |archive-date=April 21, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190421091510/https://legacy.tyndalehouse.com/tynbul/Library/TynBull_1992_43_2_06_Humphreys_DateChristsCrucifixion.pdf |url-status=live }}
* {{cite book|last=Keener|first=Craig S.|title=The Gospel of Matthew: A Socio-Rhetorical Commentary |date=2009b |isbn=978-0-8028-6498-7}}
* {{cite book|last=Keener|first=Craig S.|title=The Historical Jesus of the Gospels |date=2009 |publisher=William B. Eerdmans Publishing}}
* {{cite book|last=Keener|first=Craig S.|title=The Historical Jesus of the Gospels |year=2012 |publisher=William B. Eerdmans Publishing |isbn= 978-0-8028-6292-1}}
* {{cite book|first1=Andreas J.|last1=Köstenberger|first2=L. Scott|last2=Kellum|first3=Charles L|last3=Quarles|title=The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament|year=2009|isbn=978-0-8054-4365-3|url=https://books.google.com/books?id=g-MG9sFLAz0C|publisher=B&H Publishing Group|access-date=October 8, 2020|archive-date=July 27, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200727131059/https://books.google.com/books?id=g-MG9sFLAz0C|url-status=live}}
* {{cite book|title=Transfiguration |first=Dorothy A. |last=Lee |authorlink=Dorothy Lee (theologian) |year=2004 |isbn=978-0-8264-7595-4 |url=https://books.google.com/books?id=cYWwEefwCegC |publisher=Continuum |access-date=October 8, 2020 |archive-date=October 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222034/https://books.google.com/books?id=cYWwEefwCegC |url-status=live }}
* {{cite book|title=Introduction|first=Amy-Jill|last=Levine|authorlink=Amy-Jill Levine|encyclopedia=The Historical Jesus in Context|editor-last1=Levine|editor-last2=Allison|editor-first3=John D.|editor-last3=Crossan|publisher=Princeton Univ Press|isbn=978-0-691-00992-6|year=2006|editor1-first=Amy-Jill|editor2-first=Dale C.|editor2-link=Dale Allison|url=https://books.google.com/books?id=HIp_0N3uPPcC|date=|access-date=October 8, 2020|archive-date=April 10, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140410102712/http://books.google.com/books?id=HIp_0N3uPPcC|url-status=live}}
* {{cite book| url=https://books.google.com/books?id=rv8xNoRBtxMC | title=The Resurrection of Jesus: A New Historiographical Approach | publisher=InterVarsity Press | year=2010 | isbn=978-0-8308-2719-0 | first=Michael R. | last=Licona | access-date=July 29, 2015 | archive-date=February 18, 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200218101307/https://books.google.com/books?id=rv8xNoRBtxMC | url-status=live }}
* {{cite book|first=Paul L.|last=Maier|authorlink=Paul L. Maier|title=The Date of the Nativity and Chronology of Jesus|encyclopedia=Chronos, kairos, Christos: nativity and chronological studies|editor-last1=Finegan|editor-first2=Jerry|editor-last2=Vardaman|editor-first3=Edwin M.|editor-last3=Yamauchi|year=1989|isbn=978-0-931464-50-8|url=https://books.google.com/books?id=UCBBY_O88uYC&pg=PA113|publisher=Eisenbrauns|editor-first=Jack|editor1-link=Jack Finegan|editor3-link=Edwin M. Yamauchi|date=|access-date=August 14, 2015|archive-date=September 7, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150907110057/https://books.google.com/books?id=UCBBY_O88uYC&pg=PA113|url-status=live}}
* {{cite book|title= The Synoptics: Matthew, Mark, Luke|first1= Ján|last1= Majerník|first2= Joseph|last2= Ponessa|first3= Laurie W.|last3= Manhardt|year= 2005|isbn= 978-1-931018-31-9|url= https://books.google.com/books?id=cqP5xHXGYPQC|publisher= Emmaus Road Publishing|access-date= October 8, 2020|archive-date= August 19, 2020|archive-url= https://web.archive.org/web/20200819025434/https://books.google.com/books?id=cqP5xHXGYPQC|url-status= live}}
* {{cite book| url=https://books.google.com/books?id=v26doW8jIyYC&pg=PA4 | title=Christianity: An Introduction | publisher=John Wiley & Sons | last=McGrath | first=Alister E. | authorlink=Alister McGrath | year=2006 | pages=4–6 | isbn=978-1-4051-0899-7 | access-date=August 14, 2015 | archive-date=September 10, 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20150910073956/https://books.google.com/books?id=v26doW8jIyYC&pg=PA4 | url-status=live }}
* {{cite book|last=Meier|first=John P.|authorlink=John P. Meier|title=How do we decide what comes from Jesus|encyclopedia=The Historical Jesus in Recent Research|editor-last1=Dunn|editor-last2=McKnight|year=2006|isbn=978-1-57506-100-9|url=https://books.google.com/books?id=37uJRUF6btAC|editor1-first=James D.G.|publisher=Eisenbrauns|editor2-first=Scot|date=|access-date=August 14, 2015|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222035/https://books.google.com/books?id=37uJRUF6btAC|url-status=live}}
* {{cite book|last1=Mills|first1=Watson E.|last2=Bullard|first2=Roger A.|year=1998|title=Mercer dictionary of the Bible|publisher=Mercer University Press|isbn=978-0-86554-373-7|url=https://books.google.com/books?id=goq0VWw9rGIC|access-date=August 14, 2015|archive-date=October 18, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171018095243/https://books.google.com/books?id=goq0VWw9rGIC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Morris|first=Leon|authorlink=Leon Morris|year=1992|title=The Gospel according to Matthew|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-85111-338-8|url=https://books.google.com/books?id=-pwaSKcHyEEC|access-date=October 8, 2020|archive-date=August 2, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200802002134/https://books.google.com/books?id=-pwaSKcHyEEC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Niswonger|first=Richard L.|title=New Testament History|year=1992|isbn=978-0-310-31201-7|publisher=Zondervan|url=https://books.google.com/books?id=uyAXaNnz9sUC}}
* {{cite book|last=Pannenberg|first=Wolfhart|authorlink=Wolfhart Pannenberg|url=https://books.google.com/books?id=zWfvlpURwiIC|title=Jesus – God and Man|year=1968|isbn=978-0-334-00783-8|publisher=S.C.M. Press|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222035/https://books.google.com/books?id=zWfvlpURwiIC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Powell |first=Mark A. |authorlink=Mark Allan Powell |title=Jesus as a Figure in History: How Modern Historians View the Man from Galilee |year=1998 |isbn=978-0-664-25703-3 |url=https://archive.org/details/jesusasfigureinh0000powe |url-access=registration |publisher=Westminster John Knox Press }}
* {{cite book|last=Rahner|first=Karl|authorlink=Karl Rahner|title=Encyclopedia of theology: a concise Sacramentum mundi|year=2004|isbn=978-0-86012-006-3|publisher=Continuum|url=https://books.google.com/books?id=WtnR-6_PlJAC|access-date=October 8, 2020|archive-date=July 27, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200727115653/https://books.google.com/books?id=WtnR-6_PlJAC|url-status=live}}
* {{cite book|title=Who is Jesus?: an introduction to Christology|first=Thomas P.|last=Rausch|authorlink=Thomas Rausch|year=2003|publisher=Liturgical Press|isbn=978-0-8146-5078-3|url=https://books.google.com/books?id=8OJCa6euw5gC|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222036/https://books.google.com/books?id=8OJCa6euw5gC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Redford|first=Douglas|title=The Life and Ministry of Jesus: The Gospels|year=2007|isbn=978-0-7847-1900-8|url=https://books.google.com/books?id=dDMQz5BVFbEC|publisher=Standard Publishing|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222036/https://books.google.com/books?id=dDMQz5BVFbEC|url-status=live}}
* {{cite book|title=Archaeology and the Galilean Jesus: a re-examination of the evidence|first=Jonathan L.|last=Reed|year=2002|isbn=978-1-56338-394-6|url=https://books.google.com/books?id=Xrav1ge-A_sC|publisher=Continuum|access-date=October 8, 2020|archive-date=May 4, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160504050031/https://books.google.com/books?id=Xrav1ge-A_sC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Sanders|first=Ed P.|authorlink=E. P. Sanders|title=The Historical Figure of Jesus|publisher=Allen Lane Penguin Press|year=1993|url=https://books.google.com/books?id=lkbTL36ZgPIC|isbn=978-0-14-192822-7|access-date=October 8, 2020|archive-date=April 18, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170418040039/https://books.google.com/books?id=lkbTL36ZgPIC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Stanton|first=Graham|authorlink=Graham Stanton|title=The Gospels and Jesus|isbn=978-0-521-00802-0|publisher=Oxford University Press|year=2002|url=https://books.google.com/books?id=A7wNGMrAiD0C|access-date=August 22, 2017|archive-date=February 26, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200226005236/https://books.google.com/books?id=A7wNGMrAiD0C|url-status=live}}
* {{cite book|last1=Theissen|first1=Gerd|authorlink1=Gerd Theissen|last2=Merz|first2=Annette|authorlink2=Annette Merz|year=1998|title=The Historical Jesus : a Comprehensive Guide|isbn=978-1-4514-0863-8|publisher=Fortress Press|url=https://books.google.com/books?id=3ZU97DQMH6UC|access-date=October 8, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805091805/https://books.google.com/books?id=3ZU97DQMH6UC|url-status=live}}
* {{cite book|title=The Quest for the Plausible Jesus: The Question of Criteria|first1=Gerd|last1=Theissen|first2=Dagmar|last2=Winter|year=2002|isbn=978-0-664-22537-7|publisher=Westminster John Knox Press|url=https://books.google.com/books?id=qB5ulgKx4OUC|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222036/https://books.google.com/books?id=qB5ulgKx4OUC|url-status=live}}
* {{cite book|first=Graham H. |last=Twelftree |authorlink=Graham Twelftree |title=Jesus the miracle worker: a historical & theological study |isbn=978-0-8308-1596-8 |url=https://archive.org/details/jesusmiraclework00grah/page/95 |year=1999 |publisher=InterVarsity Press |page=[https://archive.org/details/jesusmiraclework00grah/page/95 95] }}
* {{cite book|last=Van Voorst|first=Robert E|year=2000|title=Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence|publisher=Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-4368-5|url=https://books.google.com/books?id=lwzliMSRGGkC|access-date=October 8, 2020|archive-date=August 19, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200819143206/https://books.google.com/books?id=lwzliMSRGGkC|url-status=live}}
* {{cite book|title=Expository Dictionary of New Testament Words|last= Vine | first= William E. | authorlink= William Edwy Vine |year= 1940|publisher= Fleming H. Revell Company|isbn= 978-0-916441-31-9}}
* {{cite book|title= Jesus the Jew: A Historian's Reading of the Gospels|last= Vermes|first= Geza|authorlink1= Geza Vermes|year= 1981|publisher= First Fortress|location= Philadelphia|isbn= 978-0-8006-1443-0|url= https://books.google.com/books?id=RvSEK2HALnwC|access-date= October 8, 2020|archive-date= October 8, 2020|archive-url= https://web.archive.org/web/20201008222037/https://books.google.com/books?id=RvSEK2HALnwC|url-status= live}}
* {{cite book|title= The Authentic Gospel of Jesus|last= Vermes|first= Geza|authorlink1= Geza Vermes|year= 2003|publisher= Penguin|location= London|isbn= 978-0-14-100360-3|url= https://archive.org/details/authenticgospelo00verm}}
* {{cite book|title=The Bible Knowledge Commentary: New Testament|first1=John F.|last1=Walvoord|authorlink1=John Walvoord|first2=Roy B.|last2=Zuck|year=1983|isbn=978-0-88207-812-0|publisher=David C. Cook|url=https://books.google.com/books?id=DP4UiA4gQNMC|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222037/https://books.google.com/books?id=DP4UiA4gQNMC|url-status=live}}
* {{cite book|last=Wilson|first=Barrie A|authorlink1=Barrie Wilson|year=2007|title=How Jesus Became Christian|publisher=St.Martin's Press|location=New York|isbn=978-0-679-31493-6|url-access=registration|url=https://archive.org/details/howjesusbecamech00barr}}
* {{cite book|title=The Jesus Quest: The Third Search for the Jew of Nazareth|first=Ben|last=Witherington|author-link=Ben Witherington III|year=1997|isbn=978-0-8308-1544-9|publisher=InterVarsity Press|url=https://books.google.com/books?id=IE_T3Xh2fyUC|access-date=October 8, 2020|archive-date=October 8, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201008222039/https://books.google.com/books?id=IE_T3Xh2fyUC|url-status=live}}
===Tư liệu===
* [http://www.latinvulgate.com/christverse.aspx Complete Sayings of Jesus Christ]
[[Thể loại:Công giáo]]
[[Thể loại:Truyền thuyết]]