Sửa đổi Trần Nhơn Tông

{{#switch: {{NAMESPACENUMBER}} | 0 = <div style="height:10px;">[[Thể loại:Mục từ cần bình duyệt]]</div>
<center>[[File:UnderCon icon.svg|frameless|30px|link=]] ''Mục từ này chưa được [[BKTT:Tiêu chuẩn mục từ|bình duyệt]] và có thể cần sự [[Trợ giúp:Hướng dẫn|giúp đỡ của bạn]] để hoàn thiện.''</center> |}}
<!-- BẮT ĐẦU NỘI DUNG MỤC TỪ Ở DƯỚI ĐÂY. XIN ĐỪNG SỬA ĐỔI GÌ TỪ DÒNG NÀY TRỞ LÊN TRÊN, TRƯỚC KHI MỤC TỪ ĐƯỢC BÌNH DUYỆT -->
{{Thông tin nhân vật hoàng gia
| tên = Trần Nhân Tông <br> 陳仁宗
| tên gốc = 
| tước vị = [[Vua Việt Nam|Hoàng đế Việt Nam]]
| tước vị thêm = 
| thêm = vietnam
| hình = Portrait of Emperor Trần Nhân Tông.png
| ghi chú hình = Hình ảnh Thượng hoàng Nhân Tông trong tác phẩm ''[[Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ]]''.
| chức vị = [[Hoàng đế]] [[Đại Việt]]
| tại vị = [[8 tháng 11]] năm [[1278]] &ndash; <br> [[16 tháng 4]] năm [[1293]]
| kiểu tại vị = Trị vì
| đăng quang = 
| tiền nhiệm = [[Trần Thánh Tông]]
| nhiếp chính = [[Trần Thánh Tông]]
| kiểu nhiếp chính = Thượng hoàng
| kế nhiệm = [[Trần Anh Tông]]
| tên đầy đủ = Trần Khâm (陳昑)
| tên tự = 
| tên hiệu = 
| kiểu tên đầy đủ = Tên húy
| thông tin phối ngẫu = ẩn
| kiểu phối ngẫu = Vợ
| phối ngẫu = [[Bảo Thánh hoàng hậu|Khâm Từ Hoàng hậu]] [[Tuyên Từ hoàng hậu|Tuyên Từ Hoàng hậu]]
[[Đức Vua Bà|Đệ ngũ Cung phi]]
 Lý Kiều 李嬌妃
| thông tin con cái = ẩn
| con cái = {{plain list|
* [[Trần Anh Tông]]
* [[Trần Quốc Chẩn]]
* Thượng Trân Công chúa
* Thiên Trân Công chúa
* [[Huyền Trân|Huyền Trân Công chúa]]}}
| triều đại = [[Nhà Trần|Hoàng triều Trần]]
| tước hiệu = 
| tước vị đầy đủ = {{plain list|
* Hiếu Hoàng (孝皇 [[1278]]-[[1293|93]]) 
* Pháp Thiên Ngự Cực Anh Liệt Vũ Thánh Minh Nhân Hoàng Đế (法天御極英烈武聖明仁皇帝 [[1278]]-[[1293|93]])
* Hiến Nghiêu Quang Thánh Thái Thượng Hoàng Đế (憲堯光聖太上皇帝 [[1293]]-[[1308]])
}}
| niên hiệu = {{plain list|
* Thiệu Bảo ([[1278]]&ndash;[[1285]])
* Trùng Hưng ([[1285]]&ndash;[[1293]])}}
| thời gian của niên hiệu = 
| tôn hiệu = 
| miếu hiệu = [[Nhân Tông]]
| thụy hiệu = ''Pháp Thiên Sùng Đạo Ứng Thế Hóa Dân Long Từ Hiển Hiệu Thánh Văn Thần Võ Nguyên Minh'' '''Duệ Hiếu Hoàng Đế'''<br>法天崇道應世化民隆慈顯惠聖文神武元明睿孝皇帝
| cha = [[Trần Thánh Tông]]
| mẹ = [[Thiên Cảm hoàng hậu|Nguyên Thánh Hoàng hậu]]
| sinh = {{birth date|1258|12|7}}
| nơi sinh = [[Thăng Long]], [[Đại Việt]]
| mất = 16 tháng 12, 1308 (50 tuổi)
| nơi mất = [[Am Ngọa Vân]], [[núi Yên Tử]]
| ngày an táng = 
| nơi an táng = Lăng Quy Đức, phủ Long Hưng, [[Đại Việt]]
| học vấn = 
| nghề nghiệp = 
| tôn giáo = [[Phật giáo]] [[Đại thừa]]
| chữ ký = 
}}
<!-- {{Bài cùng tên}} -->
'''Trần Nhân Tông''' ([[chữ Hán]]: 陳仁宗, sinh ngày [[7 tháng 12]] năm [[1258]] &ndash; [[16 tháng 12]] năm [[1308]]) tên khai sinh là '''Trần Khâm''' (陳昑), là vị [[hoàng đế]] thứ ba của [[nhà Trần|Hoàng triều Trần]] nước [[Đại Việt]]. Ông trị vì từ ngày 8 tháng 11 năm [[1278]] đến ngày 16 tháng 4 năm [[1293]], sau đó làm [[Thái thượng hoàng]] cho đến khi [[chết|qua đời]]. Trần Nhân Tông được sử Việt đánh giá là một vị vua anh minh, đã có nhiều đóng góp cho sự phát triển bền vững của [[lịch sử Việt Nam|Đại Việt]] cuối [[thế kỷ XIII]], cũng như việc bảo vệ nền độc lập và mở rộng cương thổ đất nước.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}}<ref name="lemanhthathauchien">{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=chương V: [http://thuvienhoasen.org/p59a12913/phan-i-nghien-cuu-ve-tran-nhan-tong-chuong-v-vua-tran-nhan-tong-va-su-nghiep-xay-dung-hoa-binh-thoi-hau-chien "Vua Trần Nhân Tông và sự nghiệp xây dựng hòa bình thời hậu chiến"]}}</ref> Ngoài ra, ông cũng là một [[thiền sư]] lớn của [[Phật giáo Việt Nam]] thời [[Trung Cổ|trung đại]].<ref name="lemanhthattruclam">{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=chương IX: [http://thuvienhoasen.org/p59a12917/phan-i-nghien-cuu-ve-tran-nhan-tong-chuong-ix-vua-tran-nhan-tong-voi-thien-phai-truc-lam "Vua Trần Nhân Tông với Thiền phái Trúc Lâm"]}}</ref> Ông là 1 trong 14 vị anh hùng tiêu biểu của dân tộc Việt Nam.<ref>{{Chú thích web|url=https://zingnews.vn/ban-co-biet-14-anh-hung-tieu-bieu-cua-dan-toc-viet-nam-post811996.html|tựa đề=Trần Nhân Tông - Phật Hoàng|tác giả=|họ=|tên=|ngày=|website=|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>

Là đích trưởng tử của [[Trần Thánh Tông]], Trần Nhân Tông đã được truyền ngôi vào [[Tháng mười một|tháng 11]] năm [[1278]] &ndash; lúc ông chưa đầy 20 tuổi. Vị [[hoàng đế]] trẻ sớm phải đương đầu với hiểm họa [[xâm lược]] từ [[đế quốc Mông Cổ|đế quốc Mông – Nguyên]] hùng mạnh ở phương Bắc. Do vậy, ngay sau khi lên ngôi Trần Nhân Tông đã triển khai nhiều biện pháp nhằm nâng cao sức mạnh [[kinh tế]] và ổn định [[chính trị]] &ndash; [[xã hội]] của Đại Việt, đồng thời xây dựng quan hệ tích cực với nước láng giềng phía nam là [[Chăm Pa|Chiêm Thành]]. Năm [[1285]], hoàng đế nhà Nguyên [[Hốt Tất Liệt]] huy động đã một lực lượng lớn (theo ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' là 50 vạn người) [[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2|tấn công]] Đại Việt.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=186–188}}<ref name="lemanhthat2">{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=chương II: [http://thuvienhoasen.org/p59a12910/phan-i-nghien-cuu-ve-tran-nhan-tong-chuong-ii-tuoi-tre-vua-tran-nhan-tong "Tuổi trẻ vua Trần Nhân Tông"]}}</ref> Quân dân Đại Việt ban đầu gặp nhiều tổn thất; nhưng dưới sự chỉ huy của vua Nhân Tông, Thượng hoàng Thánh Tông và Quốc công Tiết chế [[Trần Hưng Đạo]], người Việt đã dần dần xoay chuyển tình thế và đánh bật quân Nguyên ra khỏi đất nước. Sau đó, 2 [[:Thể loại:Vua nhà Trần|vua Trần]] và [[Trần Hưng Đạo|Hưng Đạo vương]] tiếp tục lãnh đạo dân Việt [[Chiến tranh Nguyên Mông–Đại Việt lần 3|đánh bại một cuộc xâm lược khác]] của Mông – Nguyên vào năm [[1287]].

Sau khi đẩy lùi các cuộc xâm lược của [[người Mông Cổ]], Trần Nhân Tông đã khôi phục được sự hưng thịnh của [[Đại Việt]] đồng thời thực thi phương sách ngoại giao vừa mềm dẻo, vừa cứng rắn với nhà Nguyên. Năm 1293, ông truyền ngôi cho Thái tử Trần Thuyên (tức vua [[Trần Anh Tông]]) và lên làm [[Thái thượng hoàng]].<ref name="lemanhthathauchien" />{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=201–203}} Sau đó Nhân Tông xuất gia tu hành theo [[Phật giáo|đạo Phật]] và lấy hiệu '''Trúc Lâm Đại sĩ''' (竹林大士); nhưng ông vẫn tham gia điều hành chính sự, đánh dẹp quân [[Ai Lao]] xâm phạm biên giới và mở rộng bờ cõi về phương Nam bằng phương pháp ngoại giao.<ref name="thuonghoangxuatgia">{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=chương VI: [http://thuvienhoasen.org/p59a12914/phan-i-nghien-cuu-ve-tran-nhan-0tong-chuong-vi-thuong-hoang-tran-nhan-tong-xuat-gia "Thượng hoàng Trần Nhân Tông xuất gia"]}}</ref> Trần Nhân Tông cũng chính là vị tổ sáng lập [[Thiền phái Trúc Lâm]], một dòng thiền Phật giáo mang bản sắc [[văn hóa Việt Nam]] và tinh thần nhập thế.<ref name="baoanh2016">{{Chú thích web |url = http://btgcp.gov.vn/Plus.aspx/vi/News/38/0/240/0/2819/Truc_lam_Yen_Tu_Thien_phai_dam_chat_van_hoa_Viet |tiêu đề = Trúc lâm Yên Tử - Thiền phái đậm chất văn hóa Việt |tác giả = Bảo Anh |ngày = |nhà xuất bản = Nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam|work= Ban Tôn giáo Chính phủ Việt Nam |ngày truy cập = 15 tháng 11 năm 2016 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref>

==Thân thế==
Trần Nhân Tông tên thật là '''Trần Khâm''' (陳昑), sinh ngày 11 tháng 11 âm lịch năm [[Mậu Ngọ]] niên hiệu Thiệu Long năm thứ 1 (tức ngày [[7 tháng 12]] năm [[1258]]). Ông là con trai đầu lòng của [[Trần Thánh Tông]] và [[Thiên Cảm hoàng hậu|Nguyên Thánh Thiên Cảm Hoàng hậu]] Trần Thị Thiều. Theo ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' (bộ quốc sử Đại Việt biên soạn năm 1479 thời [[Lê Thánh Tông]]), Trần Khâm ngay từ khi sinh ra đã ''được tinh anh thánh nhân, thuần túy đạo mạo, sắc thái như vàng, thể chất hoàn hảo, thần khí tươi sáng'', nên vua cha và ông nội – [[Thái thượng hoàng]] [[Trần Thái Tông]] đã gọi ông là ''Kim Tiên đồng tử'' (金仙童子).{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}} Các sách ''Tam Tổ thực lục'' và ''Thánh đăng ngữ lục'' (đều ra đời vào khoảng [[thế kỷ XIV]]) chép biệt hiệu này là ''Kim Phật'' (金佛). Cả hai sách này và ''Đại Việt Sử ký Toàn thư'' đều kể rằng bên vai phải Trần Khâm có nốt ruồi đen lớn như hạt đậu; người xem tướng đoán rằng hoàng tử về sau sẽ làm được việc lớn.<ref name="lemanhthat2"/>
 
Năm [[1274]], ở tuổi 16, Trần Khâm được vua cha sách phong làm [[Hoàng thái tử]]. Trần Thánh Tông cũng lập trưởng nữ của Hưng Đạo vương [[Trần Quốc Tuấn]] (tức [[Bảo Thánh hoàng hậu|Khâm Từ Hoàng hậu]] sau này) làm Thái tử phi. Trần Thánh Tông còn vời các nho sĩ có tài đức trong cả nước về hầu cận thái tử. Tướng [[Lê Phụ Trần]] được phong chức Thiếu sư, kiêm Trừ cung Giáo thụ, đảm trách việc dạy học thái tử. Bản thân nhà vua cũng viết thơ và sách ''Di hậu lục'' (2 quyển) giáo huấn cho thái tử.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=182}} Các chú giải của Trần Quang Chỉ trong tranh ''[[Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ]]'' cho biết Trần Khâm đã đạt được trình độ cao về các lĩnh vực như quân sự, âm nhạc, lịch số học và thiên văn học. Ông cũng học kỹ về tam giáo [[Phật giáo|Phật]]-[[Lão giáo|Lão]]-[[Nho giáo|Nho]] và am hiểu tường tận giáo pháp nhà Phật.<ref name="lemanhthat2"/> Sách ''Thánh đăng ngữ lục'' cũng viết: ''"Bản chất Ngài rất thông minh và hiếu học, có nhiều tài năng, xem khắp hết các sách, thông suốt cả [[Kinh điển Phật giáo|nội điển]] lẫn ngoại điển"''.

Tuy ở ngôi [[thái tử]] và có [[hôn nhân]] hạnh phúc, Trần Khâm có chí hướng [[Tì-kheo|xuất gia]] theo Phật. Ông đã nhiều lần xin nhường ngôi Thái tử cho em là Tá Thiên vương Trần Đức Việp nhưng không được vua cha chấp thuận. Có lần, Trần Khâm nhân đêm khuya vượt thành đi vào [[núi Yên Tử]] ẩn tu, đến chùa Tháp ở núi Đông Cứu thì trời sáng, ông đã thấm mệt nên vào nghỉ trong tháp. Vị [[tu sĩ]] ở [[chùa]] thấy ông có dung mạo phi thường bèn mời cơm. Sau [[Trần Thánh Tông]] và [[hoàng hậu]] biết tin, sai quan quân đi tìm và thỉnh cầu ông về kinh đô; Trần Khâm bèn miễn cưỡng nhận ngôi thái tử.

==Hoàng đế Đại Việt==
Ngày 22 tháng 10 âm lịch năm [[Mậu Dần]] (tức ngày [[8 tháng 11]] năm [[1278]]) Trần Khâm được cha truyền ngôi, tức vua Trần Nhân Tông. Ông tự xưng làm '''Hiếu Hoàng''' (孝皇) và được bá quan dâng tôn hiệu là '''Pháp Thiên Ngự Cực Anh Liệt Vũ Thánh Minh Nhân Hoàng Đế''' (法天御極 英烈武聖明仁皇帝). Thánh Tông lên làm [[Thái thượng hoàng]] và cùng trị vì với Nhân Tông cho đến khi mất năm [[1290]].{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185-186}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=220-221}} [[Mùa xuân]] năm [[1279]], nhà vua lấy [[niên hiệu]] là '''Thiệu Bảo''' (紹寶). Đến tháng 9 âm lịch năm 1285 ông đổi niên hiệu thành '''Trùng Hưng''' (重興) và dùng niên hiệu này tới khi nhường ngôi năm 1293.<ref>{{Chú thích web |url = http://giacngo.vn/PrintView.aspx?Language=vi&ID=57D01A |tiêu đề = "Chất Phật" & "Chất Vua" trong con người của Phật Hoàng Trần Nhân Tông. |tác giả = Pháp Đăng |ngày = |nhà xuất bản = Giác Ngộ Online |ngày truy cập = 16 tháng 11 năm 2016 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref>

Trong thời kỳ làm vua, Trần Nhân Tông vẫn sống thanh tịnh trên tinh thần Phật giáo. Khi rảnh việc nước, ông thường mời các thiền giả đến hỏi về yếu chỉ Thiền tông. Đặc biệt, theo ''Thánh đăng ngữ lục'', ông học đạo với Thiền sư [[Tuệ Trung Thượng Sĩ]] (tức Hưng Ninh vương Trần Quốc Tung, anh của Nguyên Thánh Thiên Cảm Hoàng hậu), ''"đạt sâu tới chỗ thiền tủy và thờ Thượng Sĩ làm thầy"''. Ngoài ra, ông từng ăn chay khổ hạnh đến mức thân hình gầy guộc, khiến Thượng hoàng phải ngăn lại. Sách ''Thánh đăng ngữ lục'' kể: ''"Thánh Tông khóc, bảo: Ta nay già rồi, trông cậy một mình con, nếu con làm như thế thì sự nghiệp của Tổ tông sẽ ra sao? Ngài [Nhân Tông] nghe vua cha nói vậy cũng rơi nước mắt"''.<ref name="lemanhthat2"/>{{chú thích sách|tác giả=Hòa thượng Thích Thanh Từ (phiên dịch)|tựa đề=Thánh Đăng Lục Giảng Giải|dịch tựa đề=|url=http://hoavouu.com/images/file/WLyZhmAx0QgQAORd/thanh-dang-luc-giang-giai-ht-thich-thanh-tu.pdf|định dạng=|ngày truy cập=15 tháng 11 năm 2016|bản thứ=|series=|cuốn=|ngày tháng=|năm=1999|tháng=|năm gốc=|nhà xuất bản=Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh|nơi=|ngôn ngữ=tiếng Việt|isbn=|chương=|url chương=|trang=54}}</ref>

===Buổi đầu trị nước===
Trần Nhân Tông lên ngôi trong lúc nền [[độc lập]] Đại Việt bị đe dọa trầm trọng. Ở phương Bắc, Nguyên–Mông đã chinh phục hầu hết [[Nhà Tống|Nam Tống]] và bắt đầu dòm ngó [[Đại Việt]]. Ngay sau khi ông đăng quang, vua Nguyên là [[Hốt Tất Liệt]] cử Lễ bộ [[Thượng thư]] Sài Thung sang Đại Việt, lấy cớ Nhân Tông "không xin mệnh mà tự lập" (nghĩa là tự xưng làm vua mà không chịu xin phép "thiên triều" Nguyên) để ép vua Trần sang triều kiến.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}}<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=220–221}} Trần Nhân Tông đã đối đãi tử tế với Sài Thung, nhưng kiên quyết không sang chầu. Thung đành đi tay không về nước.<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}}{{sfn|Lê Tắc|1961|p=106}} Nhân Tông lại sai [[Trịnh Đình Toản]] và Đỗ Quốc Kế sang cống nạp nhà Nguyên. Tháng 12 năm 1279, Hốt Tất Liệt giam cầm Đình Toản ở thành [[Bắc Kinh|Đại Đô]], rồi ép Quốc Kế đi cùng một phái bộ mới của Sài Thung sang dụ Đại Việt.<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Lê Tắc|1961|pp=28–30}}{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}} Nhân Tông vẫn không nhân nhượng, mặc dù Thung đã dọa nạt rằng nếu không sang chầu, ''"thì hãy sửa sang thành trì của ngươi, để đợi sự phán xét"''.<ref name="lemanhthat2"/>

Đứng trước hiểm họa xâm lược từ Mông Cổ, Hoàng đế đã có nhiều nỗ lực nhằm [[phát triển kinh tế]], đảm bảo sự ổn định và đoàn kết trong nước.<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}} Cụ thể, tháng 1 âm lịch năm [[1280]], ông ra lệnh hợp nhất hệ thống đo lường để thúc đẩy [[thương mại]] trên toàn quốc.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}}<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=221–222}} Ngoài ra, ông khuyến khích nông dân tăng cường sản xuất, và nhờ vậy, Đại Việt đã ''"được mùa to, lúa ruộng ở hương Trà Kiều thuộc Khoái Lộ một giò hai bông"'' (theo ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'') vào tháng 10 âm lịch năm 1280.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}}<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=221–222}} Mùa xuân năm 1284, Hoàng đế lại sai vét [[sông Tô Lịch]] nhằm biến sông này thành trục giao thông chính của kinh đô.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}}<ref>{{Chú thích web |url = http://www.nxbhanoi.com.vn/chi_tiet_tin/tabid/204/cateID/4/artilceID/16079/language/vi-VN/Default.aspx |tiêu đề = Phường phố Thăng Long thời Trần |tác giả = Bách Nghệ (tổng hợp) |ngày = |nhà xuất bản = Trang Thông tin điện tử Nhà xuất bản Hà Nội |work= |ngày truy cập = 3 tháng 6 năm 2018 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref>

Trên phương diện [[Chính trị]] – [[Xã hội]], tháng 2 âm lịch năm [[1280]], Trần Nhân Tông cho [[Điều tra dân số|điều tra]] và cập nhật dân số, đồng thời giải quyết nhanh các khiếu nại oan sai của người dân. ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' thuật lại, Chi hậu cục thủ [[Trần Khắc Chung|Đỗ Khắc Chung]] có người em tên [[Đỗ Thiên Hư]] từng kiện cáo một người; dù Thiên Hư trái về cả tình lẫn lý nhưng viên quan xử án tỏ ra bênh vực. Người bị kiện thấy vua Trần Nhân Tông đang đi ngoài thành, bèn đón và kêu oan. Nhà vua phán: ''"Đó là do sợ mà né tránh Khắc Chung đấy"'', rồi cử ngay Chánh chưởng Nội thư hỏa là Trần Hùng Thao kiêm chức Kiểm pháp quan để điều tra lại, cuối cùng Thiên Hư phải nhận sai. Sử quan nhà Hậu Lê [[Ngô Sĩ Liên]] có nhận định về việc làm của vua Trần Nhân Tông:{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=185–186}}<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=221–222}} 
{{Cquote|
''Người kiện có điều oan uổng mà được dễ dàng kêu bày, hình quan để chậm án, không thấy có lời trách hỏi, hoạn quan nội thần lạm cử làm pháp quan, vua làm việc này có ba lầm lỗi kèm theo, nhưng như vậy thì dân tình được thấu lên trên. Việc cai trị kẻ dưới thà sai để khoan thứ để cho án kiện đọng lại được xử ngay, cũng thấy được lòng trung hậu của vua.''|||Ngô Sĩ Liên}}

Cũng trong năm [[1280]], thủ lĩnh người [[Ngưu Hống (nước)|Ngưu Hống]] tại [[Sông Đà|Đà Giang]] là [[Trịnh Giác Mật]] nổi dậy, Trần Nhân Tông sai Chiêu Văn vương [[Trần Nhật Duật]] đi thuyết phục phiến quân quy hàng. Trần Nhật Duật nhờ khéo [[ngoại giao]] và hiểu biết [[văn hóa]] dân bản địa nên đã thu phục được Giác Mật mà không phải giao chiến. Chiêu Văn vương đưa cả nhà Giác Mật vào chầu Trần Nhân Tông. Nhà vua hết mực khen ngợi Nhật Duật, sau này tha Giác Mật và [[gia đình]] về Đà Giang.{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=222–223}} Từ đây, Ngưu Hống thần phục Đại Việt cho đến khi nổi dậy vào mùa đông năm [[1329]] thời [[Trần Hiến Tông]].{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=236-239}}

Về quan chế, vua Trần Nhân Tông đã đặt ra một số chức quan mới: Hàn lâm viện học sĩ phụng chỉ (1282), Tả hữu bộc xạ (1283).{{sfn|Phan Huy Chú|2007a|p=350}}

Về [[giáo dục]], năm [[1281]], Trần Nhân Tông dựng nhà học ở phủ [[Thiên Trường]] (đất phát tích của hoàng triều, nay thuộc [[Nam Định]]). Tuy nhiên, nhà vua vẫn theo lệ cũ, cấm các chiến sĩ hiệu quân Thiên Thuộc được vào học.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=187}} Cũng từ đầu đời vua Nhân Tông, [[chữ Nôm|chữ Quốc ngữ]] bắt đầu được sử dụng rộng rãi trong các tác phẩm thơ văn ở Đại Việt. Theo ''Đại Việt Sử ký Toàn thư'', dưới trướng Nhân Tông có Hình bộ Thượng thư [[Hàn Thuyên|Nguyễn Thuyên]] thạo thơ phú Quốc ngữ; năm 1282, khi có cá sấu tới sông Hồng, hoàng đế sai Nguyễn Thuyên làm văn tế cá sấu thả xuống sông. Sau này cá sấu bỏ đi, nhà vua cho là Nguyễn Thuyên có tài như [[Hàn Dũ]], mới đổi gọi là [[Hàn Thuyên]].{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=188}}

Trong việc đối ngoại, Trần Nhân Tông ứng xử vừa khéo léo, vừa cứng rắn với nhà Nguyên. Sau khi tiếp đón Sài Thung lần 3 vào năm 1280, năm 1281 Nhân Tông phái Trần Di Ái cùng Lê Mục, Lê Tuân thay ông sang chầu vua Nguyên.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=187–188}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=223–224}} Hốt Tất Liệt vẫn quyết tâm xâm lược phương Nam; nhà Nguyên cử một số quan lại sang giám sát các châu huyện của Đại Việt, nhưng Nhân Tông đã trục xuất những người này về [[Trung Quốc]]. Không bỏ cuộc, khoảng năm 1281&ndash;1282, vua Nguyên lập Trần Di Ái làm "An Nam Quốc vương", Lê Mục làm "Hàn lâm học sĩ" và Lê Tuân làm "Thượng thư", rồi lại sai Sài Thung đem 1 nghìn quân hộ tống nhóm Di Ái về bản quốc. Vua Nhân Tông đã huy động lực lượng chặn đánh ở [[ải Nam Quan]] và bắt giữ nhóm Di Ái, song vẫn nghênh đón Sài Thung về Thăng Long.{{sfn|Lê Tắc|1961|pp=28–30}}{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=54–55}} Thất bại của việc lập Di Ái làm vua bù nhìn Đại Việt đã khiến Sài Thung tức giận đến mức khi "''vua sai [[Trần Quang Khải|Quang Khải]] đến sứ quán khoản tiếp. Xuân [cách gọi khác của Sài Thung] nằm khểnh không ra, Quang Khải vào hẳn trong phòng, hắn cũng không dậy tiếp."''{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}}<ref name="lemanhthat2"/> Phải đến khi Hưng Đạo vương [[Trần Quốc Tuấn]] đóng giả làm một [[tỳ-kheo|tăng sĩ]] Trung Hoa đi vào sứ quán, Thung mới chịu tiếp.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}}<ref name="lemanhthat2"/>

Khoảng [[Tháng chín|tháng 9]] &ndash; [[Tháng mười một|11]] năm [[1282]], [[nhà Nguyên]] một mặt cử tướng [[Toa Đô]] từ [[Quảng Châu]] tấn công [[Chăm Pa|Chiêm Thành]], mặt khác sai Trấn Nam vương [[Thoát Hoan]] tập trung 50 vạn quân chuẩn bị "mượn đường đánh Chiêm" (mà thực chất là xâm lược Đại Việt).<ref name="lemanhthat2"/>{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=223–224}}{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}} Vào [[Tháng mười một|tháng 11]], Nhân Tông mở [[Hội nghị Bình Than]] để thảo luận với bá quan về phương án tổ chức kháng chiến. Viết về hội nghị này, sử sách có đề cập việc phục chức Nhân Huệ vương [[Trần Khánh Dư]], một tướng có tài, trước đã được [[Trần Thánh Tông]] phong làm ''Thiên tử nghĩa nam'', sau bị đoạt hết quan tước, tịch biên tài sản vì tội thông dâm với [[Thiên Thụy|Công chúa Thiên Thụy]]. Khi thuyền Nhân Tông đỗ trên bến Bình Than, nhà vua nhìn thấy một chiếc thuyền lớn chở than củi, người lái đội nón lá, mặc áo ngắn. Ông nhận ra ngay là Nhân Huệ vương [[Trần Khánh Dư]]. Nhà vua sai nội thị chèo thuyền đuổi theo, dẫn Trần Khánh Dư đến yết kiến. Vua Nhân Tông xuống chiếu tha tội Khánh Dư, phục chức Phó Đô tướng quân. ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' chép: ''"Vua ban cho áo ngự, cho ngồi các hàng dưới các vương, trên các công hầu, cùng bàn việc nước, nhiều điều hợp ý vua"''. Sau, [[Trần Hưng Đạo|Hưng Đạo vương]] giao cho [[Trần Khánh Dư|Khánh Dư]] trấn giữ Vân Đồn, lập công lớn đánh bại đoàn thuyền lương của Trương Văn Hổ.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}}

Cũng tại hội nghị này, sử cũ ghi lại việc Nhân Tông thấy Hoài Văn hầu [[Trần Quốc Toản]] còn nhỏ, không cho dự việc nước. Quốc Toản phẫn kích, bóp nát quả cam trong tay, rồi lui về huy động hàng nghìn thân quyến và gia nô, sửa sang khí giới, thuyền chiến và dựng lá cờ thêu 6 chữ: "Phá cường địch, báo hoàng ân" (''Phá giặc mạnh, báo ơn vua''). Trong cuộc chiến chống Nguyên năm 1285, Quốc Toản chiến đấu rất hăng, luôn đi đầu trận tuyến đánh quân Nguyên.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}} Theo ''An Nam truyện'' của Nguyên sử, Quốc Toản tử trận ở [[sông Như Nguyệt]] trên đường truy kích bại binh Nguyên vào tháng 5 âm lịch năm 1285.<ref name="chientranhvequoc1285"/><ref name="chientranhvequoc1288"/> Sử Việt kể vua Nhân Tông đích thân viết văn tế, lại truy tặng tước vương.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}}

Tháng 10 âm lịch năm 1283, Trần Nhân Tông phong [[Trần Hưng Đạo|Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn]] làm Quốc công Tiết chế thống lĩnh chư quân, đồng thời tuyển các quân hiệu có năng lực, chia nhau chỉ huy các đơn vị quân đội.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}} Cùng với Hưng Đạo vương, Nhân Tông đã trực tiếp chỉ đạo các hoạt động huấn luyện, diễn tập của lục quân và thủy quân. Tháng 10 năm 1284, triều đình chia quân trấn giữ các địa bàn quan trọng trong cả nước.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188-189}}<ref name="lemanhthat2"/> Bên cạnh đó, Nhân Tông vẫn cử một số sứ giả mang lễ vật đi xin Thoát Hoan "hoãn binh" trong nửa cuối năm 1284.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=188–189}}<ref name="lemanhthat2"/>

Không những đương đầu với người Mông Cổ, Trần Nhân Tông đã xây dựng mối quan hệ tích cực với nước [[Chăm Pa|Chiêm Thành]] ở phía Nam.<ref name="lemanhthat2"/> Tháng 12 năm 1282, ông đã gửi 2 vạn quân cùng 500 chiến thuyền sang hỗ trợ người Chiêm [[Lịch sử Chăm Pa#Cuộc xâm lược của quân Nguyên Mông|chặn đánh cánh quân Nguyên của Toa Đô]]. Nhưng trong các văn thư gửi cho người Nguyên, Trần Nhân Tông một mực phủ nhận hành động này.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=125–127}}<ref>{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=chương II: [http://thuvienhoasen.org/a10907/chuong-ii-tuoi-tre-vua-tran-nhan-tong "Tuổi trẻ vua Trần Nhân Tông"]}}</ref>

===Kháng chiến chống Nguyên (1285)===
{{Chính|Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2}}
Tháng 1 năm 1285, Thoát Hoan đưa quân đến sát ải Nam Quan và viết thư đòi "mượn đường" tấn công Chiêm Thành. Nhân Tông sai sứ thuyết phục Thoát Hoan rằng: ''"Từ nước tôi đến [[Chăm Pa|Chiêm Thành]], đường thủy, đường bộ đều không tiện cả"''; và đồng thời, nhà vua ra lệnh cho Hưng Đạo vương thành lập tuyến phòng thủ trên biên giới.{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|pp=225–227}}<ref name="chientranhvequoc1285">{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=chương III: [http://www.bodephatquoc.com/vua-tran-nhan-tong-va-cuoc-chien-ve-quoc-1285.html "Vua Trần Nhân Tông và cuộc Chiến tranh Vệ quốc năm 1285"]}}</ref><ref>{{Chú thích web |url = https://giacngo.vn/PrintView.aspx?Language=vi&ID=7E4418 |tiêu đề = Bàn thêm về sự nghiệp của Trần Nhân Tông |tác giả = Lê Cung |ngày = |nhà xuất bản = Giác Ngộ Online |ngày truy cập = 18 tháng 11 năm 2016 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref> Ngày 27 tháng 1, quân Nguyên vượt biên giới, đánh bại quân Đại Việt tại các cửa ải Vĩnh Châu, Nội Bàng, Thiết Lược và Chi Lăng. Hưng Đạo vương phải rút quân chạy về bến [[Vạn Kiếp]] (nay thuộc thị xã [[Chí Linh]], tỉnh [[Hải Dương]]).{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=190–191}} Sau khi nhận tin này, Nhân Tông bỏ cả bữa ăn sáng để đi thuyền nhẹ xuống [[Xứ Đông|Hải Đông]] và hội kiến với Quốc Tuấn.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=54–55}} Trên đường đi, có người lính tên Trần Lai dâng cơm, dù gạo xấu nhưng hoàng đế ghi nhận lòng trung thành của Lai, cho Lai chức Thượng phẩm kiêm Tiểu tư xã xã Hữu Triều Môn ở Bạch Đằng. Tại Hải Đông, ông truyền cho Trần Quốc Tuấn gọi quân từ các lộ phía đông bắc như Vân Trà, Ba Điểm về tập kết tại Vạn Kiếp. Các vương hầu như Hưng Vũ vương Trần Quốc Nghiện, Hưng Trí vương Trần Quốc Nghiễn, Hưng Nhượng vương [[Trần Quốc Tảng]] cũng mang 20 vạn quân đến giữ nơi này.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=190–191}} Để động viên tinh thần tướng sĩ, Nhân Tông đã đề ở cuối thuyền 2 câu thơ rằng:<ref name="chientranhvequoc1285"/>{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=190–191}}
:''[[Câu Tiễn|Cối Kê]] việc cũ người nên nhớ'' 
:''[[Xứ Nghệ|Hoan Diễn]] kia còn chục vạn quân.''

Ngày 11 tháng 2 năm 1285, Thoát Hoan sai [[Ô Mã Nhi]] đem binh thuyền tấn công [[Vạn Kiếp]]. Quân [[Đại Việt]] do nhà vua và Trần Quốc Tuấn chỉ huy đánh trả quyết liệt, giết được tướng Nguyên là Nghê Nhuận.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=211–216}} Tuy nhiên, người Việt đã quyết định rút lui để tránh thế địch mạnh, thực hiện nghi binh khiến địch mệt mỏi rồi mới phản kích.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=211–216}}<ref name="chientranhvequoc1285"/> Đến ngày 14, Ô Mã Nhi tổ chức bao vây 10 vạn quân của Nhân Tông tại Bình Than. Một trận thủy chiến lớn diễn ra và quân Nguyên cuối cùng đã không cản được quân Việt rút lui.<ref name="chientranhvequoc1285"/>{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=211–216}} Nhân Tông cùng Quốc Tuấn rút đại quân từ Vạn Kiếp, Phả Lại, Bình Than về đóng trên [[sông Hồng]] gần [[Thăng Long]]. Tại đây, vua Trần cho tập trung thủy quân và xây dựng các chiến lũy bằng gỗ trên bờ nam để cầm chân quân Nguyên, tạo thời gian cho việc sơ tán quân dân khỏi kinh thành theo kế ''vườn không nhà trống''.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=211–216}} Ngày 17 tháng 2, quân Nguyên lập doanh trại trên bờ bắc [[sông Hồng]]. Vua Nhân Tông muốn tìm người sang thương thuyết, thực tế là thăm dò tình hình quân Nguyên. Chi hậu cục thủ [[Trần Khắc Chung|Đỗ Khắc Chung]] xung phong đi, nhà vua cả mừng nói: ''"Ngờ đâu trong đám ngựa xe kéo xe muối lại có ngựa kỳ, ngựa ký như thế!"''. Khắc Chung đem thư giảng hòa sang trại Ô Mã Nhi. Theo sử sách, tài đối đáp của Khắc Chung đã khiến các tướng Nguyên phải nhận xét: ''"Nước nó còn có người giỏi, chưa dễ mưu tính được"''. Hôm sau, Khắc Chung về chỗ vua Trần đóng quân, ngay sau đó hai bên Nguyên-Việt đại chiến bên sông Hồng. Quân Nguyên giành được thế thượng phong, nhưng quân dân Đại Việt đã kịp thời di tản khỏi Thăng Long.{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|pp=79–81}}<ref name="chientranhvequoc1285"/>{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=222–228}} Thánh Tông, Nhân Tông dẫn đại quân triệt thoái theo đường sông Hồng về hướng phủ Thiên Trường (Nam Định). Thoát Hoan chia quân làm 2 đường thủy bộ ráo riết truy kích.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=222–228}}<ref name="chientranhvequoc1285"/> Hai vua và Trần Quốc Tuấn đã tổ chức một số trận đánh chặn tại bãi Đà Mạc và ải Hải Thị, nhưng bị thất bại. Sau trận Hải Thị, quân vua Trần lui hẳn về đóng quân tại Thiên Trường ([[Nam Định]]) và [[Hành cung Vũ Lâm|Trường Yên]] ([[Ninh Bình]]).{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=227–235}}<ref name="chientranhvequoc1285"/>

Tháng 3 năm 1285, cánh quân Nguyên của Toa Đô [[Lịch sử Chăm Pa#Cuộc xâm lược của quân Nguyên Mông|từ Chiêm Thành]] đánh thốc vào mạn nam Đại Việt. Hưng Đạo vương xin Trần Nhân Tông sai Thượng tướng Thái sư [[Trần Quang Khải]] đón đánh [[Toa Đô]] ở [[Nghệ An]].{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=192–193}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=239–243}} Quân Nguyên nhanh chóng đánh bật quân Việt khỏi Nghệ An và [[Thanh Hóa]], đẩy đại quân của Nhân Tông vào thế bị ép từ 2 mặt Bắc-Nam. Trần Quốc Tuấn đưa hai vua chạy về vùng bờ biển ở [[Quảng Ninh]], [[Hải Phòng]] ngày nay. Trong hành trình rút lui, hai vua bị quân Nguyên đuổi gấp. Khi thấy quân Toa Đô đã rời Thanh Hóa tiến lên đóng ở Trường Yên ([[Ninh Bình]]), ngày 7 tháng 4 năm 1285 Nhân Tông và Phụ hoàng lại vượt biển vào Thanh Hóa, thoát khỏi thế bị đối phương kìm kẹp.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=239–243}} Toa Đô đã đưa quân vào Thanh Hóa truy lùng nhà vua, nhưng không thể tìm ra ông.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=245–251}}{{sfn|Trần Xuân Sinh|2006|p=191}}

Trong thời gian này, nhiều tôn thất hoàng gia như Chiêu Quốc vương Trần Ích Tắc, Thượng vị Chiêu Văn hầu Trần Lộng đầu hàng quân Nguyên.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=193–194}} Tuy nhiên, quân Nguyên cũng gặp nhiều khó khăn do thiếu hụt [[Cây lương thực|lương thực]], không hạp [[khí hậu]] và liên tục bị dân binh Việt đánh phá sau lưng.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=58–59}}<ref>{{Chú thích web |url = http://tapchiqptd.vn/vi/an-pham-tap-chi-in/thang-long-voi-ke-sach-thanh-da-trong-chong-giac-ngoai-xam/3221.html |tiêu đề = Thăng Long với kế sách "thanh dã" trong chống giặc ngoại xâm |tác giả = Hà Thành |ngày = |nhà xuất bản =Quân Ủy Trung ương và Bộ Quốc phòng|work= Quốc phòng Toàn dân|ngày tháng=14 tháng 8 năm 2001|ngày truy cập = 5 tháng 12 năm 2016 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref>

Tại Thanh Hóa, vua Trần đã chỉnh đốn, tổ chức lại lực lượng. Khoảng tháng 3 &ndash; 4 âm lịch, Nhân Tông đã nhận định trong một cuộc họp với các quan:{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=193–194}}{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=58–59}}<ref name="chientranhvequoc1285"/>
{{cquote|
''Bọn giặc nhiều năm phải đi xa, lương thảo chuyên chở hàng vạn dặm, thế tất mỏi mệt. Lấy nhàn chống mệt, trước hết hãy làm chúng nhụt chí, thì ắt là đánh bại được chúng.''|||Trần Nhân Tông}}

Trên tinh thần đó, hai vua và Trần Quốc Tuấn chia đại quân thành nhiều mũi thực hiện tổng phản công.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=58–59}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=245–251}}<ref name="chientranhvequoc1285"/> Dưới sự thống lĩnh của Trần Quốc Tuấn, Trần Quốc Tung, Trần Nhật Duật, Trần Quang Khải, [[Nguyễn Khoái]] và một số tướng khác, các cánh quân Đại Việt đã liên tiếp đánh thắng quân Nguyên tại đồn A Lỗ (nơi gần điểm hợp lưu của sông Luộc với sông Hồng), cửa Hàm Tử (nay thuộc [[Khoái Châu]], [[Hưng Yên]]), Chương Dương Độ (nay thuộc [[Thường Tín]], [[Hà Nội]]) và giải phóng Thăng Long trong hai tháng 5, 6.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=193–194}}{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=58–59}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=245–251}} Quyển 209 của ''[[Nguyên sử]]'' có nhận định:{{sfn|Trần Xuân Sinh|2006|p=196}} 
{{cquote|
''Người [[Giao Chỉ|Giao]] chống cự quan quân [Nguyên-Mông], tuy nhiều lần bị bại tan, nhưng binh lực chuyển thành nhiều thêm. Quan quân khốn khổ, thiếu thốn, chết và bị thương cũng nhiểu. Quân và ngựa Mông Cổ cũng không thi thố được tài năng nên bỏ kinh thành của họ, qua [[sông Hồng|bờ sông]] phía Bắc''.|||''An Nam truyện'' &ndash; ''Nguyên sử''}}

Ngày 7 tháng 6 năm 1285, Hoàng đế Trần Nhân Tông rước Thượng hoàng ra bắc, đích thân đánh bại một lực lượng Nguyên trong trận Trường Yên ngày 7 tháng 6 năm 1285. Quân Nguyên chết hại ''"nhiều không kể xiết"''.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=193-194}}{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=58-59}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=245-251}}

Ngày 24 tháng 6, hai vua tấn công quân chủ lực của Toa Đô tại Tây Kết (Khoái Châu). Quân hai vua thắng to, chém chết Nguyên soái Toa Đô, bắt được hơn 5 vạn quân Nguyên, tịch thu một lượng lớn khí giới. Tổng quản quân Nguyên là Trương Hiển đầu hàng. Đến nửa đêm, Ô Mã Nhi trốn qua cửa sông Thanh Hóa, hai vua thúc quân truy kích nhưng không bắt được, Ô Mã Nhi dùng thuyền vượt biển thoát thân.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=193–194}}{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=58–59}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|p=245}} Theo Toàn thư, Nhân Tông khi thấy thủ cấp của Toa Đô đã nhận xét ''"người làm tôi phải nên như thế này"'', rồi cởi áo ngự phủ lên và sai người khâm liệm tử tế.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=194–195}} Cùng lúc đó, hai anh em Trần Quốc Tuấn, [[Tuệ Trung Thượng Sĩ|Quốc Tung]] mở nhiều cuộc tấn công lớn trên bờ bắc sông Hồng và quét sạch cánh quân Thoát Hoan khỏi Đại Việt.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=58–59}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=254–261}}<ref name="chientranhvequoc1285"/> Ngày 9 tháng 7 năm 1285, hai vua ca khúc khải hoàn trở về Thăng Long.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=194–195}} Sách ''[[Việt sử tiêu án]]'' có ghi lại lời bàn của sử thần về cách lãnh đạo của Trần Nhân Tông:{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|pp=81-82}}
{{Cquote|
''Mỗi lần có tin báo quân Nguyên sang cướp, thì tất là Vua thân hành ra ngoài trông coi quân, khi đi đông, đi tây, không đi nhất định đường nào, khi ở trên bộ, khi ở thủy không đóng nhất định ở đâu, đó không phải là rát, là vì Vua ở bên ngoài, thì dễ hiệu triệu thiên hạ. Cổ lệ lòng hăng hái của quân sĩ, chư tướng thì tiện việc tâu xin mệnh lệnh, tam quân thì vui lòng xông pha, lính tráng đều là quân của nước, của nhà giàu là của nước, có cơ hội nào thì cổ động quân sĩ xông vào trước, gặp tình thế không may thì tùy tiện mà chống giữ; khi tiến quân thì nhanh như chớp nhoáng, khi lui về thì như rồng rắn ẩn thân, giặc không biết đâu mà lường đạc được, nếu chỉ nấp giữ ở trong thành, thì địch coi đó là sào huyệt, chúng sẽ chặn đường không cho vận lương đến, và giữ viện binh không vào được, đến nỗi lương hết, lực cùng, chả nguy lắm sao. Có tin giặc đến mà Vua lập tức đi ra ngoài, đó là kỳ kế, liệu sức giặc và tính cách đánh của nhà Trần.''|||Việt sử tiêu án}}

===Kháng chiến chống Nguyên (1287-1288)===
{{Chính|Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 3}}

Sau khi đánh bại cuộc tấn công của Nguyên – Mông, tháng 7 năm 1285, vua Nhân Tông đã phóng thích các tù binh người Chiêm Thành (họ bị quân Nguyên bắt tòng quân khi Toa Đô xâm lược Chiêm Thành năm 1283) về nước. Tù binh quân chính quy Nguyên-Mông cũng được trở về quê hương vào [[mùa xuân]] năm 1286.{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=232}} Về nội trị, tháng 9 năm 1285, ông đã tiến hành phong thưởng các quan, tướng có công và trừng phạt những người từng đầu hàng địch. Đến tháng 11, ông ra lệnh xét duyệt hộ khẩu trong cả nước. Có bầy tôi ngăn cản vua, cho là dân vừa trải qua nhiều vất vả, nên việc duyệt hộ khẩu lúc này là không cần thiết. Vua Nhân Tông quả quyết: ''"Chỉ có thể định hộ khẩu vào lúc này, chẳng nên qua đó mà xem xét [tình trạng] hao hụt, điêu tàn của dân ta hay sao?"''; các quan bèn nghe theo. Sử gia Ngô Thì Sĩ có phê phán quyết định của vua Nhân Tông:{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=195}}{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|pp=81-82}}
{{Cquote|
''Lúc ấy quân giặc mới rút lui, dân bị thương đau chưa khỏi, dân lưu tán chưa kéo về, thôn xóm đồng ruộng điêu tàn xơ xác, chiêu tập vỗ về dân còn chưa xong, mà đã vội vàng làm sổ đinh; trong việc làm ấy thì phải quan chức tra xét, dân chúng hội họp, phí tổn về ăn uống; con gà, đùi lợn tránh sao khỏi phí, sổ mới, lệ cũ so sánh khó đều, sau khi binh lửa, mà phải bỏ nghề nghiệp đi hầu tra cứu nhiễu dân quá lắm; quần thần biết nói phải để chữa lỗi lầm, Vua trên lại trái lời can mà đặt điều để che lỗi; thế mà quần thần không cố can gián, mà lại khen phục, có phải gần như xiểm nịnh không?''|||Ngô Thì Sĩ}}

Cuối năm 1286, [[Hốt Tất Liệt]] huy động 30 vạn quân và 500 thuyền chiến chuẩn bị xâm lược Đại Việt lần hai.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=60-61}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=265-269}} Nhận được tin này từ các quan biên giới, vua Nhân Tông hỏi Hưng Đạo vương: ''""Năm nay thế giặc ra sao?"'' và được trả lời: ''"Nước ta thái bình lâu ngày, dân không hiểu việc binh, cho nên năm trước quân Nguyên vào cướp, còn có kẻ ra hàng hay trốn tránh. Nhờ uy linh tổ tôn, ta đã quét sạch bụi Hồ. Nếu giặc lại đến, quân ta đánh đã quen, quân nó ngại đi xa. Ý thần xem ra tất phá được giặc"''.{{sfn|Phan Huy Chú|2007a|p=368}} Sau đó, hai vua đôn đốc vương hầu chiêu mộ, huấn luyện binh sĩ, đồng thời chế tạo binh khí và tàu thuyền để chuẩn bị kháng chiến.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=195-196}}{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=60-61}}{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|pp=81-82}}

Tháng 12 năm 1287, quân thủy bộ nhà Nguyên chia làm 3 đạo tiến vào Đại Việt. Khác với cuộc chiến năm 1285, quân Việt chỉ đánh có tính kìm chân rồi chủ động lui khỏi biên giới. Thoát Hoan lại tung 2 vạn quân thủy bộ tấn công và chiếm Vạn Kiếp làm căn cứ, sau đó tiến về Thăng Long.<ref name="chientranhvequoc1288"/>{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=60–61}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=293–298}} Ngày 2 tháng 2 năm 1288, quân Nguyên mở màn đánh phá Thăng Long. Quân Đại Việt bỏ thành rút lui.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=293–298}}<ref name="chientranhvequoc1288"/> Cũng ngày này, hải quân Đại Việt do [[Trần Khánh Dư]] chỉ huy đã tập kích và tiêu diệt hoàn toàn đoàn thuyền lương của [[Trương Văn Hổ (nhà Nguyên)|Trương Văn Hổ]] tại [[Vân Đồn]] ([[Quảng Ninh]]). Các đoàn thuyền lương khác của quân Nguyên cũng không vào được Đại Việt vì bị bão biển, hoặc vì đi lạc tới Chiêm Thành.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=290–291}}

Sau khi Thăng Long thất thủ, Thoát Hoan sai Ô Mã Nhi truy đuổi cha con vua Trần. Nhưng Thánh Tông và Nhân Tông đã lui xuống hạ lưu sông Hồng rồi eo cửa Giao Thủy đi ra biển vòng lên Tháp Sơn ([[Đồ Sơn]]).{{sfn|Trần Xuân Sinh|2006|p=221}}{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=293–298}} Thoát Hoan đành thu quân về Thăng Long, sau đó cử Ô Mã Nhi đi tìm đoàn thuyền lương của Trương Văn Hổ. Lúc này hai vua và Trần Quốc Tuấn đã tập trung quân thủy bộ ở Tháp Sơn. Khi quân Ô Mã Nhi qua đây, Nhân Tông tổ chức tập kích ở cửa Văn Úc (ngày 10 tháng 2 năm 1288), và trên biển gần Tháp Sơn, gây nhiều thiệt hại cho quân Nguyên. Ô Mã Nhi bèn dẫn quân trở lại Vạn Kiếp.<ref name="chientranhvequoc1288"/>{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=300–304}}

Ở Thăng Long mà không có lương thực, [[Thoát Hoan]] lúng túng. Không những thế, quân Đại Việt đã phản công mạnh mẽ và kiểm soát vùng [[Hải Dương]] và [[Hải Phòng]] đẩy Thoát Hoan vào nguy cơ bị cắt đường về Vạn Kiếp. Tình huống này buộc Thoát Hoan rút quân khỏi Thăng Long quay về Vạn Kiếp.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=300–304}} Hai vua Trần một mặt sai Hưng Ninh vương Quốc Tung đến giả vờ hẹn ngày đầu hàng để làm quân Nguyên mất cảnh giác, mặt khác cứ đến đêm lại tung quân đột kích vào Vạn Kiếp.<ref name="chientranhvequoc1288">{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=chương IV: [http://thuvienhoasen.org/p59a12912/phan-i-nghien-cuu-ve-tran-nhan-tong-chuong-iv-vua-tran-nhan-tong-va-cuoc-chien-tranh-ve-quoc-nam-1288 "Vua Trần Nhân Tông và cuộc Chiến tranh Vệ quốc năm 1288"]}}</ref> Cuối tháng 3 năm 1288, Thoát Hoan quyết định lui quân khỏi Đại Việt; Ô Mã Nhi được lệnh dẫn một cánh quân thủy rút về trước.{{sfn|Viện lịch sử quân sự Việt Nam|2000|pp=319–320}}{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|pp=81–82}} Ngày 9 tháng 4, cánh quân này tiến đến [[sông Bạch Đằng]] và lọt vào [[Trận Bạch Đằng (1288)|trận địa mai phục]] của đại quân Việt.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=308–310}} Dưới sự chỉ huy trực tiếp của hai vua và Trần Quốc Tuấn, quân Đại Việt đã tiêu diệt toàn bộ cánh thủy quân Nguyên, bắt sống nhiều tướng lĩnh (trong đó có Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp, Tích Lệ Cơ) và tịch thu 400 thuyền chiến.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=316–317}}{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|pp=81–82}}

Ngày 18 tháng 4, hai vua Trần về phủ Long Hưng ([[Thái Bình]]) và đưa các bại tướng của trận Bạch Đằng bị bắt đến trình diện trước lăng [[Trần Thái Tông]]. Tương truyền khi đó chân của các tượng ngựa đá trong lăng đều lấm bùn, như thể những vật này cũng vừa mới tham gia chiến đấu. Nhân Tông tức cảnh ngâm hai câu thơ rằng:{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=198}}{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|p=83}}<ref>{{Chú thích web |url = https://www.vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhung-goc-nhin-van-hoa/tho-chien-tran-cua-tran-nhan-tong |tiêu đề = Thơ chiến trận của Trần Nhân Tông |tác giả = Hồ Tấn Nguyên Minh |ngày =29 tháng 2 năm 2012 |work = Văn hóa Nghệ An |ngày truy cập = 29 tháng 11 năm 2012 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref>
:''Xã tắc hai phen bon ngựa đá,''
:''Non sông ngàn thuở vững âu vàng.''

Một ngày trước trận Bạch Đằng, đại quân Nguyên bắt đầu rút từ Vạn Kiếp lên biên giới. Hữu thừa Nguyên là [[Trình Bằng Phi]] chọn những binh sĩ thiện chiến yểm hộ cho Thoát Hoan chạy về nước. Quân Nguyên về tới ải Nội Bàng ([[chũ, Lục Ngạn|thị trấn Chũ]] và xã Bình Nội của [[Bắc Giang]] ngày nay) thì bị quân Đại Việt phục kích dữ dội, Vạn hộ Nguyên là Trương Quân phải đem 3000 quân liều chết chiến đấu mới thoát khỏi cửa ải. Qua được Nội Bàng, Thoát Hoan lại nhận tin trinh sát rằng phía trước có 30 vạn quân Đại Việt trải dọc suốt 100 dặm mai phục, đành đổi hướng đi qua Đơn Kỷ (khoảng huyện [[Đình Lập]] tỉnh Lạng Sơn ngày nay) về Lộc Châu. Tuy nhiên qua đường này, quân Nguyên vẫn bị quân Đại Việt tập kích. Quân Đại Việt từ trên cao bắn tên độc, giết các tướng Trương Ngọc và Abaci. Theo ''Nguyên sử'', quân Nguyên lúc đó đã ''"thiếu ăn lại mệt vì chiến đấu, tướng tá nhìn nhau thất sắc"'' nhưng vẫn phải ''"cố xông vào mà đánh"'' và ''"buộc vết thương lại mà đánh"''.{{sfn|Hà Văn Tấn & Phạm Thị Tâm|1972|pp=318–323}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=236}} Đến ngày 19 tháng 4 năm 1288, quân Nguyên đã bị quét sạch hoàn toàn khỏi Đại Việt.<ref name="chientranhvequoc1288"/>

Trong bộ ''[[Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục]]'' biên soạn thời vua [[Tự Đức|Nguyễn Dực Tông]] (cai trị 1847 &ndash; 1883), sử quan [[nhà Nguyễn|Đại Nam]] có nhận xét về vai trò của vua Trần Nhân Tông và các tướng lĩnh tài ba trong hai lần đánh bại quân Nguyên:{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=232}}
{{cquote|
''Lúc bấy giờ nhà Nguyên mới nổi lên, khí thế rất ngang ngược; nhà Trần cũng may gặp lúc mới nổi lên, được các vua Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông và tướng văn tướng võ phần nhiều người tài, mới có thể đánh bại được giặc, giữ được nước, chứ nếu gặp người khác thì chưa biết thế nào.''|||''Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục''}}

===Những năm cuối trị vì===
====Đối nội====
Sau hai cuộc kháng chiến chống Nguyên thắng lợi, Hoàng đế Trần Nhân Tông đã bắt tay vào việc tái thiết kinh tế, xã hội Đại Việt. Khoảng tháng 5 năm 1288, ông xuống chiếu đại xá thiên hạ và cắt giảm thế má, sưu dịch cho dân chúng. Đặc biệt, các vùng bị chiến tranh tàn phá đều được miễn thuế và sưu dịch hoàn toàn.{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|p=83}}<ref name="lemanhthathauchien"/> Theo ''Đại Việt Sử ký Toàn thư'', trong thời gian này Trần Nhân Tông đã hòa giải thành công sự bất hòa của một số quan viên trong triều:{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=199}}
:''"Lệ cũ, mỗi khi tuyên đọc lời vua, thì viện Hàn lâm lĩnh đưa bản thảo tờ chiếu cho Hành khiển để giảng tập trước. Đến khi tuyên đọc, thì giảng cả âm nghĩa cho dân thường dễ hiểu, vì chức Hành khiển để dùng hoạn quan thôi. Bấy giờ, Lê Tòng Giáo làm tả phụ, vốn bất hòa với Hàn lâm phụng chỉ Đinh Củng Viên. Ngày tuyên đọc lời vua đã đến rồi mà Củng Viên vẫn cố ý không đưa bản thảo. Tòng Giáo đòi nhiều lần vẫn không được.''
:''Hôm ấy, xa giá sắp ra ngoài cung, Củng Viên mới đưa bản thảo. Tòng Giáo tuyên đọc tờ chiếu đại xá, không hiểu âm nghĩa, phải im lặng. Vua gọi Củng Viên đứng đằng sau, nhắc bảo âm nghĩa. Tòng Giáo rất thẹn. Tiếng nhắc của Củng Viên to dần, mà tiếng đọc của Tòng Giáo lại nhỏ đi, trong triều chỉ còn nghe thấy tiếng của Củng Viên thôi. Vua về trong cung, gọi Tòng Giáo dụ bảo:''
:''"Củng Viên là sĩ nhân, ngươi là trung quan sao lại bất hòa đến thế? Ngươi là lưu thủ Thiên Trường, dùng con rươi quả quýt đi lại, đưa tặng lẫn nhau thì có việc gì?"''
:''Từ đó, Tòng Giáo và Củng Viên giao hảo với nhau càng gắn bó."''

Sử gia Ngô Sĩ Liên ca ngợi: ''"Vua bảo bề tôi giao hảo với nhau là để cùng nhau làm tốt việc của nhà vua. Nhà Trần trung hậu như thế [qua việc này] có thể thấy được<nowiki>''</nowiki>'', nhưng phê phán vua Nhân Tông vì lấy một hoạn quan không biết chữ như [[Lê Tòng Giáo]] làm Hành khiển.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=199}}
[[Tập tin:Đền thờ Trần Nhân Tông 1.jpg|phải|thumb|250px|Đền Trần Nhân Tông tại [[Huế]].]]
Tháng 4 [[âm lịch]] năm 1289, cùng với Thượng hoàng Trần Thánh Tông, Hoàng đế Trần Nhân Tông xét công lao các tướng lĩnh trong cuộc chiến với Nguyên – Mông. Hưng Đạo vương Quốc Tuấn được thăng lên Đại vương, Hưng Vũ vương Quốc Nghiễn được phong Khai quốc công, Hưng Nhượng vương [[Trần Quốc Tảng|Quốc Tảng]] nhận chức Tiết độ sứ; Nguyễn Khoái được phong tước Liệt hầu và được cấp hẳn một hương làm thực ấp. Hai vua cũng phong quan tước cho các tù trưởng người dân tộc có công như Lương Uất và Hà Tất Năng.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=199–200}} Bên cạnh đó, Nội Minh tự Đỗ Hành là người đã bắt Ô Mã Nhi trong trận Bạch Đằng, nhưng chỉ được phong Quan nội hầu vì không đem Ô Mã Nhi nộp cho Hoàng đế mà lại nộp Thượng hoàng. Hưng Trí vương Quốc Nghiễn cũng không được thăng chức vì cố chặn đánh tàn quân Nguyên ở biên giới dù nhà vua có lệnh không truy kích.<ref name="lemanhthathauchien"/>{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=199–200}} Đối với những người từng đầu hàng quân Nguyên, quan lại thì bị xử tử hoặc bắt đi đày, còn quân dân thì được tha chết nhưng phải chịu các loại hình phạt khổ sai như ''"chở gỗ đá, xây [[cung điện]] để chuộc tội"'', hoặc phải làm lính hầu, nô tỳ cho vương hầu và [[tể tướng]].{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=199–200}}

Tháng 2 âm lịch năm 1290, Nhân Tông cử quan văn đi trấn nhậm các lộ trong cả nước, để cơ cấu lại bộ máy hành chính vốn đã bị quân sự hóa trong chiến tranh.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=199–200}}<ref name="lemanhthathauchien"/> Ông cũng quan tâm theo dõi công việc của quan lại địa phương. Khi nghe tin An phủ sứ Diễn Châu là Phí Mạnh hay nhũng nhiễu dân, Nhân Tông đã triệu Phí Mạnh về kinh đô và phạt đánh bằng trượng. Sau lần đó, Phí Mạnh trở nên đức độ đến mức người dân truyền tụng rằng ''quan An phủ Diễn Châu trong sạch như nước''.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=202}}<ref name="lemanhthathauchien"/>{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|p=85}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=241}} Nhà vua còn cất nhắc những văn thần có công trong thời chiến như [[Phùng Sĩ Chu]] làm Hành khiển ([[1289]]), [[Trần Thì Kiến]] làm An phủ sứ lộ Yên Khang ([[1292]]). Bên cạnh đó, hai vua Thánh Tông, Nhân Tông đã chủ trương hạn chế tối đa số viên chức nhà nước. Sau này khi Nhân Tông làm Thái thượng hoàng, có lần ông đã phàn nàn với [[Trần Anh Tông]] vì vua này bổ nhiệm quá nhiều quan chức: ''"Sao lại có một nước bé bằng bàn tay mà phong quan tước nhiều như thế"''.<ref name="lemanhthathauchien"/>{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=229}}

Tháng 5 âm lịch năm 1290, Thượng hoàng Thánh Tông qua đời ở cung Nhân Thọ. Sau 3 tháng để tang, tháng 9 âm lịch, Ngự sử đại phu Đỗ Quốc Kế khuyên vua Nhân Tông: ''"Phàm để tang không nên làm thương tổn người sống. Nay thiên tử đều dùng kiệu khiêng, thế là người sống bị tổn thương, xin hãy cưỡi ngựa"''. Lời tâu này được nhà vua chấp thuận.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=201}} Ngày 15 tháng 12 âm lịch năm 1290, Nhân Tông mai táng thượng hoàng ở Dụ Lăng, tôn miếu hiệu là Thánh Tông, thụy hiệu Tuyên Hiếu Hoàng đế. Từ đây đến năm 1293, Nhân Tông là vị hoàng đế duy nhất cai trị nước Việt.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=202}}

Khoảng năm 1289&ndash;1290, sản xuất nông nghiệp bị đình trệ do sự chuyển biến thất thường của thời tiết.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=201–202}}<ref name="lemanhthathauchien"/> Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư, năm 1289 có tình trạng ''"hạn từ tháng 6 mùa hạ đến tháng 10 mùa đông''", sau đó ''"mùa hạ, tháng 4 [năm 1290], sông Tô Lịch chảy ngược (sông này hễ có mưa to thì nước rút, tràn và chảy ngược)"'' và đến tháng 9 âm lịch năm 1290, nạn đói xảy ra khiến nhiều người phải bán ruộng đất và bán cả con mình làm nô tỳ cho người khác. Trước tình hình này, Nhân Tông chỉ thị phát chẩn thóc cho người dân và bãi bỏ thuế nhân đinh{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=201–202}}<ref name="lemanhthathauchien"/>. Chính sách trị dân của ông đã giúp Đại Việt dần dần phục hồi sau những năm chiến tranh và đói kém. Năm 1293, khi sứ nhà Nguyên là Lương Tăng và Trần Phu sang Đại Việt, họ đã chứng kiến một Đại Việt phồn vinh với những hình ảnh như ''"lúa mỗi năm gặt bốn lần, tuy vào mùa đông rét, mạ vẫn phơi phới"'', hay ''"thôn xóm đều có chợ, mỗi hai ngày họp một lần, trăm món tạp hóa đều dồi dào"'' và ''"thuyền bè các nước mọi ngoài biển đều đến rất đông, buôn bán trên thuyền rất rộn rịp"'' (theo ''An nam tức sự'' của Trần Phu). Công nghiệp và [[Thủ công nghiệp Đại Việt thời Trần|thủ công nghiệp]] của Đại Việt cũng lớn mạnh tạo điều kiện cho triều đình Nhân Tông tu bổ, xây mới toàn bộ những cầu, đường và cung điện đã bị đốt phá trong chiến tranh.<ref name="lemanhthathauchien"/>

====Đối ngoại====
Cuối thời Nhân Tông, quân [[Ai Lao]] thường hay quấy nhiễu biên giới phía tây Đại Việt, bởi vậy năm 1290 nhà vua quyết định thân chinh đánh Ai Lao.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|pp=52-53}} Các quan ngăn cản, lập luận rằng: ''"Giặc Hồ mới lui, vết thương của dân chưa lành, sao lại đã hưng binh"''. Vua Nhân Tông đáp lại: ''"Chỉ nên xuất binh vào lúc này; lân bang sẽ bảo ta có bao nhiêu voi ngựa mất hết, sắp có sự khinh rẻ ta, nên phải đại cử để thị oai"''; đình thần không còn ý kiến.{{sfn|Ngô Thì Sĩ|1991|pp=84-85}}

Đối với nhà Nguyên, ông tiếp tục thực thiện chính sách đối ngoại mềm dẻo.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|p=63–65}}<ref name="lemanhthathauchien"/> Từ tháng 4 đến tháng 11 năm 1288, Nhân Tông đã ba lần cử sứ giả sang Nguyên để triều cống và "tạ tội".{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=199–200}}<ref name="lemanhthathauchien"/> Đồng thời, ông gửi vua Nguyên một bức thư biện hộ cho hai cuộc kháng chiến năm 1285 và 1287-1288, trong đó có đoạn: ''"Năm Chí Nguyên thứ 23 (1286), bình chương A Lý Hải Nha tham công ngoài biên giới, làm trái [[Hốt Tất Liệt|Thánh chỉ]]... Mùa đông năm Chí Nguyên thứ 24 (1287) lại thấy đại quân thủy bộ đều tiến sang, thiêu đốt chùa chiền khắp nước, đào bới mồ mả tổ tiên, bắt giết người dân già trẻ, đập phá sản nghiệp trăm họ..."''. Đến tháng 12 năm 1288, Hốt Tất Liệt sai Lý Tư Diễn và Vạn Nô đi đòi Nhân Tông sang chầu và thả tù binh Nguyên về nước. Vua Trần đã thiết đãi nồng hậu và biếu vàng bạc cho sứ Nguyên, nhưng dứt khoát không chịu sang chầu.{{sfn|Nhiều tác giả|1988|pp=474–475}}<ref name="lemanhthathauchien"/> Đầu năm 1289, Nhân Tông truyền lệnh đưa hết tù binh Nguyên về nước. Riêng đối với Ô Mã Nhi, Nhân Tông và Hưng Đạo Đại vương quyết định ám sát để trừ hậu họa. Nhà vua sai Nội thư Hoàng Tá Thốn cấp thuyền cho Ô Mã Nhi về, rồi chọn người lặn giỏi làm phu thuyền và nhân lúc đêm tối dùi thuyền thủng cho đắm. Vua Trần đã giải thích với Hốt Tất Liệt rằng Ô Mã Nhi chết đuối do thuyền bị rỉ nước.<ref name="lemanhthathauchien"/>{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|p=63–65}}{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=199–200}} Người Nguyên không thể tra cứu việc này nên đành lờ đi, không trách cứ.{{sfn|Trần Xuân Sinh|2006|p=241}} Trong Đại Việt Sử ký Toàn thư, sử thần đời [[nhà Lê sơ|Lê sơ]] [[Ngô Sĩ Liên]] chỉ trích mạnh mẽ hành động của Nhân Tông là "thất tín":{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=199–200}}
{{cquote|
'' Chữ tín là vật báu của nước, mà làm cho người khác phục mình sâu sắc thì đó là gốc của vương chính. Hưng Đạo Vương dùng bá thuật, muốn được thành công trong một thời mà không biết làm như thế là đã thất tín với muôn đời. Đã nói là đưa về nước lại dùng mưu kế để giết đi, thì thực quỷ quyệt quá lắm. [[Lê Thái Tổ|Thái Tổ Cao Hoàng Đế]] [[Nhà Hậu Lê|nước Đại Việt]] ta đang khi dẹp loạn, định tha [[nhà Minh|người Minh]] về nước. Bọn ngụy quan có kẻ viện dẫn cho người Minh nghe câu chuyện dùi thuyền của Hưng Đạo Vương khi trước nhằm ngăn cản ý muốn về nước của họ. Nhưng lòng tín thực của Thái Tổ thấu đến cả muông thú, nên rốt cuộc người Minh tin theo không ngờ vực. Thế mới là làm cho người khác phục mình sâu sắc và là cội gốc của vương chính. Đâu có thể nói [chữ tín] chỉ là chuyện nhỏ nhặt.''|||Ngô Sĩ Liên}}

Sau thất bại trong cuộc chiến năm 1288, nhà Nguyên vẫn chưa bỏ mộng xâm lược Đại Việt.{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|p=63–65}} Mặc dù Nhân Tông đã sai Nghiêm Trọng Duy và Trần Tử Trường sang Nguyên dâng lễ vật và "tạ tội không vào chầu" vào tháng 9 âm lịch năm 1291, Hốt Tất Liệt lại cử Trương Lập Đạo và Thiếp Mộc Nhĩ sang dụ Nhân Tông đến chầu vào cuối năm 1291 &ndash; đầu năm 1292. Theo tư liệu ''Trương Thượng thư Hành lục'' chép trong ''An Nam chí lược'' của [[Lê Tắc]], vua Nhân Tông đãi Lập Đạo thịt rượu rất thịnh soạn và còn đề thơ tặng sứ giả, nhưng tiếp tục lấy cớ tang cha, từ chối sang chầu. Sau khi Lập Đạo về nước, Nhân Tông sai Nguyễn Đại Phạp và Hà Duy Nghiêm sang cống nhà Nguyên.<ref name="lemanhthathauchien"/>{{sfn|Lê Tắc|1961|pp=28–30}} Năm 1293, sau khi Nhân Tông truyền ngôi cho con là [[Trần Anh Tông]], Hốt Tất Liệt lại sai sứ sang bắt vua Trần vào chầu. Anh Tông cáo bệnh không đi và sai Đào Tử Kỳ sang cống nạp.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=203}} Nhà Nguyên giam Tử Kỳ ở Giang Lăng và sửa soạn tấn công Đại Việt. Nhưng việc chuẩn bị chưa hoàn tất thì Hốt Tất Liệt chết; tân hoàng đế [[Nguyên Thành Tông]] đã hủy bỏ kế hoạch xâm chiếm Đại Việt, đồng thời thả Tử Kỳ về nước.<ref name="lemanhthathauchien"/>{{sfn|Trần Trọng Kim|1971|p=63-65}}{{sfn|Lê Tắc|1961|p=106}}

==Thái thượng hoàng==
{{wide image|The Mahasattva of Truc Lam leaves the Mountain 竹林大士出山圖.jpg|1200px|Tác phẩm [[Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ]] miêu tả cảnh Thượng hoàng '''Trần Nhân Tông''', lúc này đã xuất gia, từ [[hành cung Vũ Lâm|động Vũ Lâm]] xuất du.}}

Ngày 9 tháng 3 âm lịch năm Quý Tỵ (tức ngày 16 tháng 4 năm 1293) Trần Nhân Tông truyền ngôi cho Thái tử Trần Thuyên &ndash; tức Hoàng đế [[Trần Anh Tông]] &ndash; rồi lên làm Thái thượng hoàng. Anh Tông tặng vua cha tôn hiệu là '''Hiến Nghiêu Quang Thánh Thái Thượng Hoàng Đế''' (憲堯光聖太上皇帝).{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=203–204}} Năm sau (1294), Thượng hoàng xuất gia tu Phật tại [[hành cung Vũ Lâm]] ([[Ninh Bình]]). Dựa trên dữ liệu từ ''Thánh đăng ngữ lục'', tiến sĩ [[Lê Mạnh Thát]] phỏng đoán rằng Nhân Tông đã nhận được tâm ấn từ [[Tuệ Trung Thượng sĩ]].<ref name="thuonghoangxuatgia"/> Bên cạnh đó, Nhân Tông vẫn tham gia cùng Anh Tông trị nước. Tháng 8 âm lịch năm 1294, quân Ai Lao xâm lấn Đại Việt lần hai và Thượng hoàng lại thân chinh đánh dẹp. Quân Việt do Nhân Tông chỉ huy đã đánh tan quân Ai Lao, đồng thời thu được nhiều tù binh và chiến lợi phẩm.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=206}}<ref name="thuonghoangxuatgia"/> Nhân Tông cũng chủ trì tiếp phái bộ Lý Trọng Tân - Tiêu Phương Nhai của nhà Nguyên vào năm 1295 (trong dịp này Nhân Tông đã sáng tác bài ''Tiến sứ Bắc Lý Trọng Tân, Tiêu Phương Nhai'' &ndash; một trong hơn 30 bài thơ hiện còn lưu hành của ông).{{sfn|Nhiều tác giả|1988|pp=458–459}}<ref name="thuonghoangxuatgia"/> Sau đó, tháng 2 âm lịch năm 1295 Thượng hoàng sai Nội viên ngoại lang Trần Khắc Dụng và Phạm Thảo qua Nguyên để thỉnh [[Kinh điển Phật giáo#Đại tạng kinh của Thượng tọa bộ và những trường phái Nam Tông khác|Đại tạng kinh]]. Thỉnh cầu này được Nguyên Thành Tông chấp thuận. Các bộ kinh do sứ bộ đem về được cất ở phủ Thiên Trường, ngoài ra Thượng hoàng sai in bản phó để lưu hành trong nước.<ref name="thuonghoangxuatgia"/><ref>{{harvnb|Nguyễn Hiền Đức|1973|loc=chương 1–C–1: [http://www.daophatngaynay.com/vn/phatgiao-vn/lich-su/8655-Lich-su-Phat-giao-Dang-Ngoai-Chuong-1-Truyen-thong-Truc-Lam-Yen-Tu-C-Hanh-trang-tam-to-Truc-Lam-1-Hanh-trang-Ton-gia-Phap-Loa-1284-1330-.html "Truyền thống Trúc Lâm Yên Tử–Hành trạng tam tổ Trúc Lâm–Hành trạng Tôn giả Pháp Loa (1284–1330)"]}}</ref>{{sfn|Lê Tắc|1961|p=106}}

===Sơ tổ Trúc Lâm=== 
{{Hộp thông tin Tu sĩ
| background = brown
| tiền tố = Thiền sư
| tên = Giác Hoàng Điều Ngự <br> 覺皇調御
| hình = Tượng Giác Hoàng Trần Nhân Tông.jpg
| chú thích hình = Tượng Giác Hoàng Trần Nhân Tông đặt trong tháp Huệ Quang.
| sanskrit = 
| kiểu tên khác = Đạo hiệu
| tên khác = Hương Vân Đại Đầu đà (香雲大頭陀) <br> Trúc Lâm Đại Đầu đà (竹林大頭陀) <br> Trúc Lâm Đại sĩ (竹林大士) 
| tôn giáo = [[Phật giáo]]
| giáo phái = 
| trường phái = [[Đại thừa]]
| tông phái = [[Thiền tông]]
| kiểu phái = Thiền phái
| phái = [[Thiền phái Trúc Lâm]]
| ordination = Đại Thánh Trần Triều Trúc Lâm Đầu Đà Tĩnh Tuệ Giác Hoàng Điều Ngự Tổ Phật (大聖陳朝竹林頭陀靜慧覺皇調御祖佛)
| post = Tổ thứ 1 Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử
| quốc tịch = [[Đại Việt]] 
| tên khai sinh = Trần Khâm <br> (陳昑)
| ngày sinh = 1258
| nơi sinh = 
| ngày mất = 1308
| nơi mất = 
| nơi an nghỉ = Lăng Quy Đức (phủ Long Hưng); <br> Bảo tháp Huệ Quang (chùa Hoa Yên &ndash; Yên Tử); <br> Chùa Phổ Minh (Thiên Trường)
| resting_place_coordinates = <!-- tọa độ địa lí của nơi an nghỉ -->
| spouse = 
| con cái = 
| bố mẹ =
| website = 
| period = 
| kích thước hình = 200px
| alt = 
| xuất gia = [[Hành cung Vũ Lâm]], [[Ninh Bình]]
| thầy = [[Tuệ Trung Thượng Sĩ]]
| môn đồ = [[Pháp Loa]], Bảo Sát và nhiều người khác
| tác phẩm = Xem mục [[Trần Nhân Tông#Tác phẩm|Tác phẩm]]
}}

[[Tập tin:Trần Nhân Tông TLĐSXSCĐ.png|nhỏ|260px|Hình ảnh đại sĩ Trần Nhân Tông xuất du trong tác phẩm [[Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ]]]]
[[Tập tin:Tháp Huệ Quang.jpg|nhỏ|phải|260px|Tháp Huệ Quang, nơi chứa một phần xá lợi của Trần Nhân Tông.]]

Tháng 10 (âm lịch) năm [[1299]], Nhân Tông rời đến [[Quần thể di tích danh thắng Yên Tử|Yên Tử]] ([[Quảng Ninh]]), lấy pháp danh '''Hương Vân Đại Đầu đà''' (香雲大頭陀) và tu hành theo ''thập nhị đầu đà'' (mười hai điều khổ hạnh). Ông còn có đạo hiệu là '''Trúc Lâm Đại Đầu đà''' (竹林大頭陀) hay '''Trúc Lâm Đại sĩ''' (竹林大士) và '''Giác hoàng Điều ngự''' (覺皇調御).{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=220}}{{sfn|Nhiều tác giả|1988|pp=451–455}} Tại Yên Tử, Điều ngự đã mở tịnh xá, thuyết giảng độ tăng, thâu nhận được khá nhiều đệ tử.<ref name="tamto95">{{harvnb|Thích Phước Sơn|1995|loc=Phần một: [http://www.vnbet.vn/tam-to-thuc-luc/phan-mot-nhung-ghi-chep-trung-thuc-ve-truc-lam-dai-si-to-thu-nhat-nui-yen-tu-11522-11522.html "Những ghi chép trung thực về Trúc Lâm Đại sĩ, Tổ thứ nhất núi Yên Tử"]}}</ref> Vào thế kỷ XI – XIII, Phật giáo Đại Việt tồn tại chủ yếu dựa trên 3 dòng thiền [[Tì-ni-đa-lưu-chi]], [[Thảo Đường]] và [[Vô Ngôn Thông]]. Điều ngự đã hợp nhất các tông phái này vào dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử, còn gọi là [[Thiền phái Trúc Lâm]].<ref name="khuongviet2007">{{cite journal |last= |first= |author= |coauthors= |date=tháng 12 năm 2007 |work=Khuông Việt|publisher= Học viện Phật giáo Việt Nam|location= Hà Nội |volume=1|title=Khái quát về lịch sử Phật giáo Việt Nam |issue= |pages= 70-71 |id= |url=https://books.google.com.vn/books?id=6kjwCAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=vi&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |accessdate=6 tháng 12 năm 2016 |quote= }}</ref> Đây được xem là giáo hội thống nhất đầu tiên của đạo Phật tại [[Việt Nam]].<ref>{{Chú thích web |url = http://giacngo.vn/thuvien/2016/09/14/7FC090/ |tiêu đề = Hướng tới kỷ niệm 35 năm thành lập GHPGVN: Kỳ 1: Những dấu ấn trên con đường vận động thống nhất Phật giáo VN |tác giả = Hoàng Độ |ngày = |nhà xuất bản =Giáo hội Phật giáo Việt Nam|work= Giác Ngộ|ngày tháng=14 tháng 9 năm 2016 |ngày truy cập = 5 tháng 12 năm 2016 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref> Thiền phái Trúc Lâm vừa tiếp thu nền tảng Phật giáo [[Nam Á]] và [[Thiền tông|thiền Đông Độ]], vừa sử dụng các giá trị văn hóa Việt Nam và khuyến khích Phật tử cống hiến cho xã hội trên nền tảng Từ bi &ndash; Trí tuệ của Phật pháp.<ref name="baoanh2016"/><ref name="khuongviet2007"/> Bản thân Điều ngự không chỉ an cư tại Yên Tử, mà đi thuyết pháp nhiều lần ở các chùa như Phổ Minh ([[Thiên Trường]]), Sùng Nghiêm ([[Chí Linh]]), [[chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang)|Vĩnh Nghiêm]] ([[Lạng Giang]]) và Báo Ân &ndash; Siêu Loại (nay thuộc [[Gia Lâm]], [[Hà Nội]]).{{sfn|Nguyễn Tài Thư|1988|p=147}} Ông cũng xây dựng nhiều tự viện và đi giáo hóa trong cả nước, kể cả ở thôn quê lẫn thành thị. Trên cương vị là thượng hoàng-thiền sư, ông đã dạy dân bài trừ các tập tục mê tín, dị đoan và tu dưỡng đức hạnh theo giáo pháp [[Thập thiện]] (mười điều thiện).<ref name="thuonghoangxuatgia"/><ref name="dangngoaiphan1">{{harvnb|Nguyễn Hiền Đức|1973|loc=chương 1–C–1: [http://www.daophatngaynay.com/vn/phatgiao-vn/lich-su/8586-Lich-su-Phat-giao-Dang-Ngoai-Chuong-1-Truyen-thong-Truc-Lam-Yen-Tu-C-Hanh-trang-tam-to-Truc-Lam-1-Hanh-trang-so-to-Truc-Lam.html "Truyền thống Trúc Lâm Yên Tử–Hành trạng tam tổ Trúc Lâm–Hành trạng sơ tổ Trúc Lâm"]}}</ref>{{sfn|Lê Tắc|1961|p=106}}<ref name="tamto95"/> Ông vẫn góp ý cho một số vấn đề chính sự, đồng thời khuyên bảo Anh Tông từ bỏ rượu chè và cúng dường cho tăng chúng.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=208–216}}{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=230}}<ref name="thuonghoangxuatgia"/><ref name="thichphuocson2">{{harvnb|Thích Phước Sơn|1995|loc=Phần hai: [http://www.vnbet.vn/tam-to-thuc-luc/phan-hai-vi-to-su-doi-thu-hai-cua-phai-truc-lam-duoc-dac-phong-pho-tue-minh-giac-tinh-tri-dai-ton-gia-11523-11523.html "Vị tổ sư thứ hai của phái Trúc Lâm (được đặc phong Phổ Tuệ Minh Giác Tịnh Trí Đại Tôn Giả"]}}</ref>

Tháng 3 âm lịch năm 1301, Giác hoàng Điều ngự du hóa đến châu [[Bố Chính]] &ndash; một vùng đất địa đầu phía nam của Đại Việt &ndash; và dựng lên am Trì Kiến<ref name="tamto95"/>. Từ Bố Chính, ông sang Chiêm Thành và ở lại đây gần một năm. Bài dẫn của Trần Quang Chỉ trong tranh ''Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ'' đã mô tả về chuyến đi này rằng: ''Có lúc ngài viễn du hóa độ cho các nước lân bang, phía nam đến tận Chiêm Thành, đã từng khất thực ở trong thành. Vua nước Chiêm Thành biết được điều đó, hết sức kính trọng thỉnh mời, dâng cúng trai lễ, sắp sẵn thuyền bè nghi trượng, thân hành tiễn ngài về nước..."''<ref name="thuonghoangxuatgia"/> Cũng chính trong lần này, Điều ngự đã hứa gả con là [[công chúa Huyền Trân]] cho vua Chiêm là [[Chế Mân]]; để đáp lễ, Chế Mân xin nhượng hai châu Ô, Lý cho Đại Việt.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=208–216}}<ref name="thuonghoangxuatgia"/> Hôn lễ giữa Huyền Trân với vua Chiêm được cử hành vào năm 1306. Vua Anh Tông sáp nhập hai [[châu Ô]], [[châu Lý|Lý]] vào Đại Việt và đổi tên châu Ô thành châu Thuận, châu Lý thành châu Hóa.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=218}}

Sau cuộc vân du ở [[Chiêm Thành]], Điều ngự về [[Thiên Trường|phủ Thiên Trường]] vào tháng 1 âm lịch năm 1303 để "''mở hội Vô lượng pháp ở chùa Phổ Minh, bố thí vàng bạc tiền lụa để chẩn cấp dân nghèo trong nước và giảng kinh Giới thí"'' (theo Đại Việt Sử ký Toàn thư).{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|pp=208–216}} Năm 1304, Điều ngự đến kinh đô Thăng Long trong sự đón tiếp long trọng của Anh Tông cùng vương hầu, quan lại. Tất cả họ đều được trao tâm giới Bồ-tát tại gia.<ref name="tamto95"/> Năm 1304, khi đang hoằng hóa tại huyện [[Nam Sách]] ([[Hải Dương]]), Điều ngự đã gặp và thu nhận [[Pháp Loa]] (Đồng Kiên Cương; 1284 &ndash; 1330) và làm đệ tử xuất gia. Sau đó ông đào tạo cho Pháp Loa trở thành người kế thừa thiền phái của mình.{{sfn|Nguyễn Tài Thư|1988|p=148}} Ngày 1 tháng 1 âm lịch năm 1308, Điều ngự chính thức công nhận Pháp Loa làm người nối pháp.<ref name="dangngoaiphan1"/> Lễ truyền đăng cho Pháp Loa được cử hành tại chùa Báo Ân-Siêu Loại và được tường thuật qua sách ''Tam Tổ thực lục'' (tờ 18b3-19a8) như sau:<ref name="lemanhthattruclam"/><ref name="tamto95"/>{{sfn|Nguyễn Tài Thư|1988|p=148}} 
{{cquote|
''Ngày mồng một tháng 1 năm Mậu Thân Hưng Long thứ 16 (1308), [[Pháp Loa|sư]] vâng lệnh làm trụ trì nối dòng pháp ở Cam Lộ đường chùa Siêu Loại. Để khai đường và làm lễ trao truyền, '''vua''' cho đặt bài vị của liệt tổ, tấu Đại nhạc, đốt hương thơm. Điều Ngự dẫn sư lên lễ tổ đường xong. Sau khi ăn cháo, sai tấu nhạc, đánh trống pháp, tập hợp đại chúng lên pháp đường. Bấy giờ Anh Tông xa giá đến chùa. Sau khi đặt ngôi chủ khách xong, vua Anh Tông vì là đại thí chủ của Phật pháp đứng vào ngôi khách ở pháp đường, thượng tể đem bá quan đứng ở dưới sân. Điều Ngự lên tòa thuyết pháp. Giảng xong, bèn đi xuống, đỡ sư lên tòa. Điều Ngự đứng đối diện chắp tay hỏi han. Sư đáp lễ xong, nhận pháp y mặc vào. Điều Ngự bèn bước sang một bên, ngồi trên giường khúc lục, nghe sư thuyết pháp. Đem chùa Siêu Loại của sơn môn Yên Tử sai sư kế thế trụ trì làm đời thứ hai của dòng Trúc Lâm. Lại đem ngoại thư kinh sử 100 hộp và Đại Tạng 20 hộp nhỏ chép bằng máu chích ra, để mở rộng việc học [[Kinh điển Phật giáo|nội]] và ngoại điển.''|||Tam Tổ thực lục}}

Trong cuốn ''Lịch sử Phật giáo Đàng Ngoài'' (xuất bản năm 1995), tác giả Nguyễn Hiền Đức nhận định buổi lễ này đã cho thấy ''" Trúc Lâm muốn rằng vua Anh Tông và các đại thần trong triều đình phải chánh thức tôn kính Pháp Loa như "bậc thầy" giống như tôn kính Trúc Lâm. Ngoài ra, Trúc Lâm cũng muốn cho biết rằng: Từ vua, triều thần cho đến tất cả chư Tăng Ni, Phật tử cả nước phải công nhận Pháp Loa là vị Tổ thứ hai, thay thế Trúc Lâm lãnh đạo Giáo hội Phật giáo thống nhất từ thời Trần, tức lãnh đạo phái thiền Trúc Lâm do Trúc Lâm Đầu Đà khai sáng."''.<ref name="dangngoaiphan1"/> Sách ''Trần Nhân Tông toàn tập'' (xuất bản năm 2006) của [[tiến sĩ]] Lê Mạnh Thát còn có nhận xét rằng việc ban tặng "ngoại thư kinh sử" cho Pháp Loa chứng tỏ Điều ngự yêu cầu đệ tử phải biết kết hợp lý tưởng Bồ-tát của Phật pháp với lý tưởng trượng phu của thế gian.<ref name="lemanhthattruclam"/>

Tháng 11 âm lịch (tháng 12 dương lịch) năm 1308, Điều ngự Trần Nhân Tông viên tịch trên đỉnh Ngọa Vân (Yên Tử). Về ngày mất của Điều ngự, sách ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' chép là ngày 3 tháng 11 [[âm lịch]] năm [[Mậu Thân]] (tức ngày [[16 tháng 12]] năm [[1308]]) trong khi ''Tam Tổ thực lục'' và ''Thánh đăng ngữ lục'' viết là ngày 1 tháng 11 âm lịch (tức ngày 14 tháng 12). ''Thánh đăng ngữ lục'' đã tường thuật về cuộc đối thoại cuối cùng giữa Điều ngự với thị giả Bảo Sát:
{{cquote|
''Ngày mùng một tháng mười một, nửa đêm sao trời sáng tỏ, Điều Ngự hỏi: Hiện giờ là giờ gì? Bảo Sát thưa: Giờ Tý.''

''Điều Ngự đưa tay mở cánh cửa sổ nhìn ra bảo: Chính là giờ ta đi! Bảo Sát hỏi: Tôn Đức đi đâu? Điều Ngự đáp:''

:''Tất cả pháp chẳng sanh,''
:''Tất cả pháp chẳng diệt,''
:''Nếu hay hiểu như thế,''
:''Chư [[Phật]] thường hiện tiền.''
:''Nào có đến đi gì?''

''Bảo Sát thưa:''

''– Chỉ như khi chẳng sanh chẳng diệt thì thế nào?''

''Điều Ngự liền vả ngay miệng Bảo Sát, bảo:''

''– Chớ nói mớ!''

''Nói xong, Ngài nằm theo thế sư tử lặng lẽ mà tịch. Qua đêm thứ hai, Bảo Sát vâng theo lời di chúc, làm lễ hỏa táng ngay nơi am Ngài ở, có mùi hương lạ xông lên thoảng ra xa, nhạc trời trên không, mây năm sắc che trên giàn hỏa.''

''Ngày thứ tư Tôn giả Phổ Tuệ (Pháp Loa) từ núi Yên Tử vội vã đến, dùng nước thơm rưới lên giàn hỏa làm lễ. Xong, Pháp Loa thu lấy ngọc cốt, được [[xá lợi]] năm màu hơn năm trăm hạt lớn, còn hạt nhỏ cỡ hột lúa hột cải thì nhiều vô kể. Vua Anh Tông, Quốc phụ Thượng Tể cùng đình thần đem thuyền rồng đến lễ bái dưới chân núi, gào khóc vang trời, sau đó đón ngọc cốt và xá lợi xuống thuyền rồng đưa về kinh. Từ triều đình cho đến thôn quê đều rất mực thương tiếc.''
|||Thánh đăng ngữ lục}}

Sách ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' cũng cung cấp một số chi tiết khác về sự qua đời của Trúc Lâm đại sĩ:{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=220}}
{{cquote|''Bấy giờ Thượng hoàng xuất gia, tu ở ngọn Tử Tiêu núi Yên Tử, tự hiệu là Trúc Lâm đại sĩ. Bà chị là Thiên Thụy ốm nặng, Thượng hoàng xuống núi, tới thăm và bảo:''

''"Nếu chị đã đến ngày đến giờ thì cứ đi, thấy âm phủ có hỏi thì trả lời rằng: Xin đợi một chút, em tôi là Trúc Lâm đại sĩ sẽ tới ngay".''

''Nói xong, Thượng hoàng trở về núi, dặn dò người hầu là Pháp Loa các việc về sau, rồi bỗng nhiên ngồi mà hóa. Thiên Thụy cũng mất vào hôm đó. Pháp Loa thiêu được hơn ba ngàn hạt xá lỵ mang về chùa Tư Phúc ở kinh sư.''|||Đại Việt Sử ký Toàn thư}}

Theo thiên ''Tổ linh định mệnh'' (Linh hồn của Tổ định ngôi) trong sách [[Nam Ông mộng lục]] của [[Hồ Nguyên Trừng]] &ndash; quan [[nhà Minh]] gốc Việt đầu [[thế kỷ XV]], khi Trần Anh Tông cùng các vương tử nhận bọc [[xá-lợi]] của Điều ngự, một số hạt xá-lợi bay vào tay áo Hoàng tử [[Trần Minh Tông|Trần Mạnh]], rồi tỏa ra ánh sáng. Khi được lấy ra, xá-lợi lại bay vào. Theo Hồ Nguyên Trừng, Anh Tông bấy giờ chưa có con với vợ đích, chỉ có Hoàng tử Mạnh là con người vợ thứ. Nhà vua định chờ sinh con đích rồi chọn người nối ngôi. Cho nên việc xá-lợi bay vào ống tay áo Mạnh có nghĩa anh linh Điều Ngự nhắc Anh Tông phải truyền ngôi cho Mạnh. Sau khi vua Anh Tông khấn rằng: ''"Đâu dám không phụng mệnh"'', xá-lợi mới không bay nữa. Anh Tông lập Trần Mạnh làm Hoàng thái tử, tức vua [[Trần Minh Tông]] sau này.{{sfn|Hồ Nguyên Trừng|1999|pp=59-62}}{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=220}}

Theo ''Thánh đăng ngữ lục'' và ''Tam tổ thực lục'', xá lợi của Điều ngự được Anh Tông chia làm ba phần, tôn trí vào ba nơi: lăng Quy Đức (phủ Long Hưng), bảo tháp Huệ Quang tại chùa Hoa Yên (Yên Tử) và chùa Phổ Minh (Thiên Trường).<ref name="dangngoaiphan1"/> Đại Việt Sử ký Toàn thư còn kể, trước khi đưa về lăng Quy Đức, di hài Nhân Tông Điều ngự được quàn tạm ở điện Diên Hiền. Các quan và nhân dân đổ về cung điện rất đông, cho nên đến gần giờ rước, đoàn linh cữu vẫn chưa đi được. Vua Anh Tông sai Chi hậu thánh chưởng Trịnh Trọng Tử, chỉ huy các quân Hải khẩu và Hổ dực, tìm cách khiến đoàn người giãn ra. Trọng Tử bèn sai quân Hải khẩu, Hổ dực đến trước thềm Thiên Trì, ngồi theo hàng lối rồi hát khúc Long ngâm. Nhiều người nghe thấy, chạy đến xem, từ đấy đoàn linh cữu mới đi được về lăng Quy Đức. Tại đây, Điều ngự được hợp táng với vợ đầu là Khâm Từ Bảo Thánh Thái hoàng thái hậu.{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=222}} Triều đình dâng ông [[miếu hiệu]] là [[Nhân Tông]] và [[thụy hiệu]] '''Pháp Thiên Sùng Đạo Ứng Thế Hóa Dân Long Từ Hiển Hiệu Thánh Văn Thần Võ Nguyên Minh Duệ Hiếu Hoàng Đế''' (法天崇道應世化民隆慈顯惠聖文神武元明睿孝皇帝).{{sfn|Ngô Sĩ Liên|1993|p=222}} Anh Tông còn dâng pháp hiệu '''Đại Thánh Trần Triều Trúc Lâm Đầu Đà Tĩnh Tuệ Giác Hoàng Điều Ngự Tổ Phật''' (大聖陳朝竹林頭陀靜慧覺皇調御祖佛), lại sai đắp hai pho tượng vàng thờ ông ở chùa Vân Yên (Yên Tử) và chùa Báo Ân (Siêu Loại).<ref name="dangngoaiphan1"/>

Sách ''Tam Tổ thực lục'' khi chép về thời kỳ Trần Minh Tông làm Thái thượng hoàng, có ghi nhận một phần xá-lợi của Nhân Tông đã được đưa vào [[Tháp Báo Thiên|bảo tháp Đại Thắng Tư Thiên]] (tháp trong khuôn viên [[chùa Báo Thiên]], xây năm 1057 từ thời [[Lý Thánh Tông]], nay không còn nữa). Từ phần xá-lợi này, tháng 11 âm lịch năm 1329, thiền sư Pháp Loa đem một số xá lợi về an trí trong tháp đá của [[Chùa Quỳnh Lâm, Đông Triều|viện Quỳnh Lâm]] (nay thuộc thị xã [[Đông Triều]], [[Quảng Ninh]]).<ref name="thichphuocson2"/>

Trong bộ ''[[Lịch triều hiến chương loại chí]]'', phần Văn tịch chí, danh sĩ thời [[nhà Nguyễn|Nguyễn]] [[Phan Huy Chú]] có nhận xét về nhà vua-tu sĩ Trần Nhân Tông:{{sfn|Phan Huy Chú|2007a|pp=230-231}}
{{Cquote|
''Tính vua nhân từ, có trí lược, thương dân, ơn huệ cố kết lòng dân. Đời vua, quân Nguyên hai lần xâm phạm. Vua chọn tướng, rèn quân rồi bình được giặc lớn. Cái công trùng hưng rực rỡ hơn trước. Sau khi nhường ngôi, vua lưu tâm kinh điển nhà Phật, xây am Thiên Kiến, đúc đỉnh Phổ Minh, thờ Phật rất chăm. Về sau đi tu ở núi Yên Tử rồi mất ở am Ngọa Vân.''|||Lịch triều hiến chương loại chí}}

==Tác phẩm==
[[Tập tin:Trần Nhân Tông.jpg|phải|nhỏ|260px|Tượng thờ Trần Nhân Tông ở [[Huế]], do người đời sau tạc.]]

Trần Nhân Tông được xem là một [[nhà thơ]], nhà văn hóa tiêu biểu của [[Đại Việt]] thời [[Trung Cổ|trung đại]].{{sfn|Nhiều tác giả|1988|pp=451–455}} Tác phẩm của ông bao gồm: 
*'''''Thiền lâm thiết chủy ngữ lục''''' (Ngữ lục về trùng độc thiết chủy trong rừng Thiền).
*'''''Tăng già toái sự''''' (Chuyện vụn vặt của sư tăng).
*'''''Thạch thất mỵ ngữ''''' (Lời nói mê trong nhà đá), được vua [[Trần Anh Tông]] cho chép vào Đại Tạng kinh để lưu hành.<ref name="tamto95"/>
*'''''Đại hương hải ấn thi tập''''' (Tập thơ ấn chứng của biển lớn nước thơm).
*'''''Trần Nhân Tông thi tập''''' (Tập thơ Trần Nhân Tông).
*'''''Trung Hưng thực lục''''' (2 quyển): chép việc bình quân [[Nhà Nguyên|Nguyên]] xâm lược.

Các [[Tác phẩm văn học|tác phẩm]] trên đều đã thất lạc, chỉ còn lại 32 [[Thơ|bài thơ]], kệ chép trong ''Thánh đăng ngữ lục'', ''Thiền tông bản hạnh'', ''[[An Nam chí lược]]'', ''[[Nam Ông mộng lục]]'', ''[[Việt âm thi tập]]'' và ''[[Toàn Việt thi lục]]'', cộng thêm 3 đoạn phiến trong ''[[Đại Việt sử ký toàn thư|Đại Việt Sử ký Toàn thư]]'' và ''[[An Nam chí lược]]''.<ref>{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=phần II: [http://thuvienhoasen.org/a12918/phan-ii-tac-pham-tran-nhan-tong-loi-dan "Tác phẩm Trần Nhân Tông"]}}</ref> Theo đánh giá trong sách ''Thơ văn Lý Trần'' (tập 2, quyển thượng) do [[Nguyễn Huệ Chi]], [[Trần Thị Băng Thanh]], Đỗ Văn Hỷ và Trần Tú Châu biên soạn, thơ Trần Nhân Tông mang tính chất ''"kết hợp nhuần nhuyễn giữa cảm quan triết học và cảm quan thế sự, có tinh thần lạc quan, yêu đời, tấm lòng vị tha của một nhân cách cỡ lớn và sự rung động tinh tế, lòng yêu tự do thích thảng của một nhà nghệ sĩ"''.{{sfn|Nhiều tác giả|1988|pp=451–455}}

===Một số bài thơ===
::'''Xuân hiểu'''
:''Thụy khởi khải song phi''
:''Bất tri xuân dĩ quy''
:''Nhất song bạch hồ điệp''
:''Phách phách sấn hoa phi''
::'''Buổi sớm mùa xuân'''
:''Ngủ dậy ngỏ song mây,''
:''Xuân về vẫn chửa hay,''
:''Song song đôi bướm trắng,''
:''Phất phới sấn hoa bay.''
::(Bản dịch của [[Ngô Tất Tố]])<ref>{{Chú thích web |url = http://hoangphap.info/Page.aspx?ArticleID=4367&SubID=1&ID=4 |tiêu đề = Sự thống nhất giữa hoàng đế, thi nhân, và thiền gia trong một nhân cách - Trần Nhân Tông |tác giả = Nguyễn Huệ Chi |đồng tác giả = Trần Thị Băng Thanh |ngày = 7 tháng 9 năm 2012 |nhà xuất bản = Hoằng Pháp |ngày truy cập = 2 tháng 12 năm 2016 |ngôn ngữ = tiếng Việt }}</ref>

::'''Thiên Trường vãn vọng'''
:''Thôn hậu thôn tiền đạm tự yên''
:''Bán vô bán hữu tịch dương biên''
:''Mục đồng địch lí ngưu quy tận''
:''Bạch lộ song song phi hạ điền''

::'''Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra'''
:''Trước xóm sau thôn tựa khói hồng''
:''Bóng chiều man mác có dường không''
:''Mục đồng sáo vẳng trâu về hết''
:''Cò trắng từng đôi liệng xuống đồng''
::([[Ngô Tất Tố]] dịch)

::'''Thiên Trường Phủ'''
:''Lục ám hồng hi bội tịch liêu,'' 
:''Tễ vân thôn vũ thổ hoa tiêu.'' 
:''Trai đường giảng hậu tăng quy viện,'' 
:''Giang quán canh sơ nguyệt thượng kiều.''
:''Tam thập tiên cung hoành dạ tháp,''
:''Bát thiên hương sát động xuân triều.'' 
:''Phổ Minh phong cảnh hồn như tạc,'' 
:''Phảng phất canh tường nhập mộng nghiêu.''
::'''Phủ Thiên Trường'''
:''Lục rậm, hồng thưa cảnh quạnh hiu,'' 
:''Mây quang, mưa tạnh đất tan rêu.'' 
:''Phòng trai giản đoạn, sư về viện,''
:''Cầu bến canh đầu, bóng nguyệt treo.'' 
:''Ba chục cung tiên, giường ngủ đặt,'' 
:''Tám nghìn bóng tháp, nước triều reo.'' 
:''[[Chùa Phổ Minh|Phổ Minh]] phong cảnh, chùa như cũ,''
:''Trong giấc mơ màng Thuấn thấy Nghiêu.''
::(Bản dịch của [[Ngô Tất Tố]]){{sfn|Nhiều tác giả|1988|p=473}}

::'''Cư trần lạc đạo phú'''
:''Cư trần lạc đạo thả tùy duyên''
:''Cơ tắc xan hề khốn tắc miên''
:''Gia trung hữu bảo hưu tầm mịch''
:''Đối cảnh vô tâm mạc vấn thiền.''
::Bản dịch:
:''Ở đời vui [[Phật giáo|đạo]] hãy tùy duyên,''
:''Đói cứ ăn đi mệt ngủ liền.''
:''Có báu trong nhà thôi tìm kiếm,''
:''Vô tâm đối cảnh hỏi chi thiền.''
::(người dịch: [[Lê Mạnh Thát]])<ref>{{harvnb|Lê Mạnh Thát|1999|loc=phần II: [http://thuvienhoasen.org/p59a12920/phan-ii-tac-pham-tran-nhan-tong-phu-tran-nhan-tong "Tác phẩm Trần Nhân Tông – Phú Trần Nhân Tông – Cư Trần Lạc Đạo Phú"]}}</ref>

==Gia quyến==
[[Tập tin:Lăng Trần Nhân Tông.jpg|nhỏ|phải|260px|Lăng Trần Nhân Tông ở Long Hưng, Thái Bình]]
* Cha: [[Trần Thánh Tông]] (Trần Hoảng).{{cần dẫn nguồn}}
* Mẹ: [[Thiên Cảm hoàng hậu|Nguyên Thánh Thiên Cảm Hoàng hậu]] Trần thị (元聖天感皇后陳氏 ? – [[1287]]), húy là Thiều (韶), con gái của Khâm Minh Đại vương [[Trần Liễu]].{{cần dẫn nguồn}}
* Hậu phi:
# [[Bảo Thánh hoàng hậu|Khâm Từ Hoàng hậu]] Trần thị (欽慈皇后陳氏 ? – [[1293]]), con gái trưởng của Hưng Đạo Đại vương [[Trần Quốc Tuấn]].{{cần dẫn nguồn}}
# [[Tuyên Từ hoàng hậu|Tuyên Từ Hoàng hậu]] Trần thị (宣慈皇后陳氏 ? – [[1318]]), em gái của [[Bảo Thánh hoàng hậu|Khâm Từ Hoàng hậu]], mẹ là thị thiếp của [[Trần Quốc Tuấn|Hưng Đạo Đại vương]].{{cần dẫn nguồn}}
# [[Đức Vua Bà|Đệ ngũ Cung phi]] Đặng thị, người con gái thôn quê vùng [[Bắc Ninh|Kinh Bắc]].{{cần dẫn nguồn}}
# 李嬌妃 Lý Kiều Phi {{cần dẫn nguồn}}
* Con:
# [[Trần Thuyên]] (陳烇), sau trở thành [[Trần Anh Tông]] (陳英宗), con của [[Bảo Thánh hoàng hậu|Khâm Từ Hoàng hậu]].{{cần dẫn nguồn}}
# Huệ Vũ Đại vương [[Trần Quốc Chẩn]] (惠武大王陳國瑱), không rõ mẹ, có thể là [[Tuyên Từ hoàng hậu|Tuyên Từ Hoàng hậu]].{{cần dẫn nguồn}}
# [[Thượng Trân Công chúa]] (上珍公主), lấy Văn Huệ công [[Trần Quang Triều]], cháu nội [[Trần Hưng Đạo]].{{cần dẫn nguồn}}
# [[Thiên Trân Công chúa]] (天珍公主 ? – [[1309]]), lấy Uy Túc công [[Trần Văn Bích]], con Văn Túc vương [[Trần Đạo Tái]], cháu nội [[Trần Quang Khải]].{{cần dẫn nguồn}}
# [[Huyền Trân|Huyền Trân Công chúa]] (玄珍公主), lấy [[Chế Mân]], Quốc vương [[Chiêm Thành]].{{cần dẫn nguồn}}

==Đền thờ==
<gallery>
Hình:DenTran1.jpg|Đền Trần ở quê hương [[Nam Định]].
Hình:DenThaiVi1.jpg|[[Đền Thái Vi]], nơi các vua Trần xuất gia.
Hình:Chùa Đồng, Yên Tử.jpg|Đỉnh thiêng [[Núi Yên Tử|Yên Tử]].
Hình:Đền thờ Trần Nhân Tông 1.jpg|Đền Trần Nhân Tông tại [[Huế]].
Hình: Chùa Hoa Yên.jpg|Chùa Hoa Yên.
HÌnh:Tháp Huệ Quang.jpg|Tháp Huệ Quang, là nơi đặt một phần xá lỵ của Giác Hoàng Trần Nhân Tông.</gallery>

==Tham khảo==
{{Tham khảo|3}}

== Liên kết ngoài ==
* {{TĐBKVN|1817}}
* {{Britannica|602237|Tran Dynasty (Vietnamese history)}}
{{Đầu hộp}}
{{Thứ tự kế vị
|chức vụ=Hoàng đế [[Đại Việt]]
|trước = [[Trần Thánh Tông]]
|sau = [[Trần Anh Tông]]
|năm = [[1278]]–[[1293]]
}}
{{Thứ tự kế vị
|chức vụ=Sư tổ [[Trúc Lâm Yên Tử|Thiền phái Trúc Lâm]]
|trước = Không có
|sau = [[Pháp Loa]]
|năm = 1293–1308
}}
{{Cuối hộp}}

{{Authority control}}

[[Thể loại:Vua nhà Trần|Nhân Tông]]
[[Thể loại:Nhà thơ Việt Nam thời Trần]]
[[Thể loại:Thái thượng hoàng nhà Trần]]
[[Thể loại:Người Hà Nội]]
[[Thể loại:Thiền sư Việt Nam]]
[[Thể loại:Sinh 1258]]
[[Thể loại:Mất năm 1308]]
[[Thể loại:Anh hùng dân tộc Việt Nam]]
[[Thể loại:Người tham gia lực lượng kháng chiến của Đại Việt chống quân Nguyên-Mông xâm lược]]
[[Thể loại:Thiền phái Trúc Lâm]]