Sửa đổi Thời đại khởi mông

{{mới}}
'''Thời đại khởi mông''' là dụng ngữ học giới đề xuất cho [[lịch sử Âu châu]] thế kỉ XVII-XVIII.
[[Hình:ANICET-CHARLES-GABRIEL LEMONNIER A READING OF VOLTAIRE.jpg|nhỏ|phải|333px|Các trứ tác [[Voltaire]] được coi là hiện tượng lý thú nhất thời Khởi Mông.]]
==Thuật ngữ==
Sở dĩ có thuật ngữ '''thì/thời đại khởi/khải mông'''<ref>{{cite web|title = Enlightened Piety during the Age of Benevolence : The Christian Knowledge Movement in the British Atlantic World |last=Roberson |first=Rusty |year=2016 |journal=Church History |volume=85|issue=2|page=246|doi=10.1017/S0009640716000391 }}</ref> bởi giai đoạn này tại [[Âu châu]] phát sinh phong trào tân tiến hóa [[khoa học]] và [[văn nghệ]] rất sôi động. Đây trực tiếp là thành quả của giai đoạn [[Văn nghệ phục hưng|Phục Hưng]] và [[Thời đại phát hiện địa lý|Phát Kiến]]. Những yếu nhân phong trào này tin rằng, sự phát triển hợp lý của [[tri thức]] có thể giải quyết những vấn đề căn bản của sự thực tồn nhân loại. [[Lịch sử]] [[nhân loại]] từ lúc này bắt đầu triển khai các trào lưu tư tưởng, tri thức và phương tiện truyền thông để tiến tới tân kì. Do đó, giai đoạn này còn được gọi '''thời đại lý tính'''<ref>{{cite web|chapter=Enlightenment |title=Encyclopædia Britannica |series=Encyclopædia Britannica Online |publisher = Encyclopædia Britannica Inc. |year=2016 |chapter-url = http://www.britannica.com/event/Enlightenment-European-history |access-date=13 June 2016 }}</ref>.

Trong các văn bản [[khoa học]] [[Việt Nam]] giữa thế kỉ XX, giai đoạn này thường được gọi sai biệt '''thời trùng hưng''' (重興時代), '''thời khai hóa''' (開化時代) hoặc '''thời khai sáng''' (開創時代), nay đã bỏ.
{{div col|colwidth=30em}}
* [[Hi Lạp]] : Διαφωτισμός
* [[La Mã]] : Saeculum luminum, Illuminismus
* [[Ý]] : Illuminismo
* [[Tây Ban Nha]] : Siglo de las Luces, Ilustración
* [[Bồ Đào Nha]] : Século das Luzes, Iluminismo, Ilustração
* [[Pháp]] : Siècle des Lumières
* [[Đức]] : Aufklärungszeitalter, Aufklärungszeit, Zeitalter der Aufklärung
* [[Hà Lan]] : Eeuw van de Rede, Verlichting
* [[Anh]] : Age of Enlightenment, Age of Reason
* [[Cymru]] : Cyfnod yr Ymoleuo, Yr Oleuedigaeth
* [[Na Uy]] : Opplysningstiden
* [[Thụy Điển]] : Upplysningstiden
* [[Phần Lan]] : Valistus
* [[Ba Lan]] : Wiek Oświecenia
* [[Nga]] : Эпоха Просвещения
* [[Hán văn|Hán]] : 啟蒙時代, 啟蒙運動, 理性時代
{{div col end}}
==Lịch sử==
Hiền triết gia [[Immanuel Kant]] khi giảng nghĩa thế nào là lý tính nhân loại trong quá trình tự khởi mông đã mượn thuật ngữ [[Latin]] ''sapere aude'', minh diễn là "cầu tri, dám tìm hiểu". Ông cũng đề xuất rằng, Khởi Mông là thời kì khai phóng cuối cùng của nhân loại, tức là từ đây hoàn toàn cứu chuộc con người khỏi sự vô tri và những tư duy ấu trĩ.

Thời đại Khởi Mông căn bản được phân thành 3 tiểu giai đoạn :
* Giai đoạn đầu (thế kỉ XVII) nhìn chung vẫn trung thành với các nguyên lý [[thần học]] [[Công giáo]]. Phong trào Khởi Mông hoàn toàn hoạt động tại cực Tây [[Âu châu|Âu lục]], mà trung tâm thường được cho là [[Pháp]].
* Giai đoạn kế (nửa trước thế kỉ XVIII) : Trào lưu Khởi Mông thoát hẳn tư duy thần quyền để kiến tạo triết lý [[tự do - bình đẳng - bác ái]], từ thời kì này được gắn với [[Lãng mạn|lãng mạn chủ nghĩa]]. Tại các khu vực [[Bắc Âu]], [[Đông Âu]] và quanh [[Địa Trung Hải]] bắt đầu nhen lên xu hướng bắt chước cuộc Khởi Mông tại [[Pháp]], coi [[Pháp]] quốc là hình mẫu lý tưởng cho sự khai phóng trí tuệ.
* Giai đoạn cuối (nửa sau thế kỉ XVIII) : Cuộc [[cách mạng công nghiệp]] phát sinh tại [[quần đảo Anh]] khiến hệ giá trị Khởi Mông biến chất, thậm chí tư tưởng [[lãng mạn]] dần đối nghịch xu hướng duy lý, ngày càng gây bất lợi cho chính xã hội và tự nhiên. Trào lưu Khởi Mông lúc này trở nên hoàn toàn tiêu cực và bước tới sự điêu tàn. Sự kiện [[đại cách mạng Pháp]] thường được sử giới coi là mốc kết thúc thời đại Khởi Mông, tuy rằng nó còn gây ảnh hưởng trong ít năm sau.
==Văn hóa==
==Tham khảo==
* [[Cận đại]]
* [[Văn nghệ]]
==Liên kết==
{{cước chú|4}}
===Tài liệu===
;;'''Quốc văn'''
* [[Thái Kim Lan]], ''[http://openedu.vn/Kho-tri-thuc/Khai-sang-va-tien-bo Khai sáng và tiến bộ]'', [[Ludwig Maximilian Universität]], [[München]], 27 tháng 05 năm 2018.
;;'''Ngoại văn'''
* Andrew, Donna T. "Popular Culture and Public Debate: London 1780". ''The Historical Journal'', Vol. 39, No. 2. (June 1996), pp.&nbsp;405–23. [https://www.jstor.org/stable/2640187 in JSTOR]
* Burns, William. ''Science in the Enlightenment: An Encyclopædia'' (2003)<!-- 353pp -->
* Cowan, Brian, ''The Social Life of Coffee: The Emergence of the British Coffeehouse''. New Haven: Yale University Press, 2005
* [[Robert Darnton|Darnton, Robert]]. ''The Literary Underground of the Old Regime''. (1982).
* {{cite book|last=Israel|first=Jonathan I. |title=Radical Enlightenment; Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750|year=2001|publisher=Oxford University Press|ref=harv}}
* {{cite book|last=Israel|first=Jonathan I. |title=Enlightenment Contested|year=2006|publisher=Oxford University Press|ref=harv}}
* {{cite book|last=Israel |first=Jonathan I. |title = A Revolution of the Mind: Radical Enlightenment and the Intellectual Origins of Modern Democracy |year=2010 |publisher=Princeton |ref=harv}}
* {{cite book|last=Israel|first=Jonathan I. |title=Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750–1790|year=2011|publisher=Oxford University Press|ref=harv}}
* Melton, James Van Horn. ''The Rise of the Public in Enlightenment Europe''. (2001).
* {{cite book|last=Petitfils|first=Jean-Christian|title=Louis XVI |year=2005|publisher=Perrin|isbn=978-2-7441-9130-5|ref=harv}}
* Roche, Daniel. ''France in the Enlightenment''. (1998).
* Becker, Carl L. ''The Heavenly City of the Eighteenth-Century Philosophers.'' (1932), a famous short classic
* [[Stephen Bronner|Bronner, Stephen]]. ''The Great Divide: The Enlightenment and its Critics'' (1995)
* Chisick, Harvey. ''Historical Dictionary of the Enlightenment.'' 2005.
* Delon, Michel. ''Encyclopædia of the Enlightenment'' (2001) 1480 pp.
* [[Louis Dupré (philosopher)|Dupre, Louis]]. ''The Enlightenment & the Intellectual Foundations of Modern Culture'' 2004
* [[Peter Gay|Gay, Peter]]. ''The Enlightenment: The Rise of Modern Paganism'' (1966, 2nd ed. 1995), 952 pp. [https://www.amazon.com/dp/0393313026 excerpt and text search vol 1].
* Peter Gay, ''The Enlightenment: The Science of Freedom'', (1969 2nd ed. 1995), a highly influential study [https://www.amazon.com/dp/0393313662 excerpt and text search vol 2];
* Greensides F, Hyland P, Gomez O (ed.). ''The Enlightenment'' (2002)
* Fitzpatrick, Martin et al., eds. ''The Enlightenment World.'' (2004). 714 pp.&nbsp;39 essays by scholars
* Hampson, Norman. ''The Enlightenment'' (1981) [https://archive.org/details/enlightenment00hamp online]
* Hazard, Paul. ''European thought in the 18th century: From Montesquieu to Lessing'' (1965)
* Hesmyr, Atle: ''From Enlightenment to Romanticism in 18th Century Europe'' (2018)
* [[Gertrude Himmelfarb|Himmelfarb, Gertrude]]. ''The Roads to Modernity: The British, French, and American Enlightenments'' (2004) [https://www.amazon.com/Roads-Modernity-British-American-Enlightenments/dp/1400077222/ excerpt and text search]
* Jacob, Margaret ''Enlightenment: A Brief History with Documents'' 2000
* [[Alan Charles Kors|Kors, Alan Charles]]. ''Encyclopædia of the Enlightenment'' (4 vol. 1990; 2nd ed. 2003), 1984 pp. [https://www.amazon.com/dp/0195104307 excerpt and text search]
* Munck, Thomas. ''Enlightenment: A Comparative Social History, 1721–1794'' England. (1994)
* [[Ulrich L. Lehner|Lehner, Ulrich L.]]. ''The Catholic Enlightenment'' (2016)
* [[Ulrich L. Lehner|Lehner, Ulrich L.]]. ''Women, Catholicism and Enlightenment'' (2017)
* Outram, Dorinda. ''The Enlightenment''(1995) 157 pp. [https://www.amazon.com/dp/0521425344 excerpt and text search]; also [https://archive.org/details/enlightenment00outr online]
* Outram, Dorinda. ''Panorama of the Enlightenment'' (2006), emphasis on Germany; heavily illustrated
* {{cite book|last=Porter|first=Roy |title=The Enlightenment|edition=2nd|year=2001 |url = https://books.google.com/books?id=z6C9zlVo7cAC |isbn=978-0-333-94505-6 }}
* {{cite book|last=Sarmant|first=Thierry |title=Histoire de Paris: Politique, urbanisme, civilisation |year=2012 |publisher=Editions Jean-Paul Gisserot|isbn=978-2-7558-0330-3 }}
* Reill, Peter Hanns, and Wilson, Ellen Judy. ''Encyclopædia of the Enlightenment.'' (2nd ed. 2004). 670 pp.
* {{cite book|last=Warman|first=Caroline |title=Tolerance: The Beacon of the Englightenment|year=2016 |publisher=Open Book Publishers |url = http://www.openbookpublishers.com/product/418/tolerance--the-beacon-of-the-enlightenment |isbn=978-1-78374-203-5 |display-authors=etal |doi=10.11647/OBP.0088 |editor1-last=Warman |editor1-first=Caroline |ref=none |doi-access=free }}
* Yolton, John W. et al. ''The Blackwell Companion to the Enlightenment.'' (1992). 581 pp.
* Aldridge, A. Owen (ed.). ''The Ibero-American Enlightenment'' (1971).
* Artz, Frederick B. ''The Enlightenment in France'' (1998) [https://archive.org/details/isbn_0873380320 online]
* Brewer, Daniel. ''The Enlightenment Past: reconstructing 18th-century French thought''. (2008).
* Broadie, Alexander. ''The Scottish Enlightenment: The Historical Age of the Historical Nation'' (2007)
* Broadie, Alexander. ''The Cambridge Companion to the Scottish Enlightenment'' (2003) [https://www.amazon.com/dp/0521003237 excerpt and text search]
* Bronner, Stephen. ''Reclaiming the Enlightenment: Toward a Politics of Radical Engagement'', 2004
* Brown, Stuart, ed. ''British Philosophy in the Age of Enlightenment'' (2002)
* Buchan, James. ''Crowded with Genius: The Scottish Enlightenment: Edinburgh's Moment of the Mind'' (2004) [https://www.amazon.com/dp/006055889X excerpt and text search]
* Campbell, R.S. and Skinner, A.S., (eds.) ''The Origins and Nature of the Scottish Enlightenment'', Edinburgh, 1982
* Cassirer, Ernst. ''The Philosophy of the Enlightenment.'' 1955. a highly influential study by a neoKantian philosopher [https://www.amazon.com/dp/0691019630 excerpt and text search]
* [[Roger Chartier|Chartier, Roger]]. ''The Cultural Origins of the French Revolution''. Translated by Lydia G. Cochrane. Duke University Press, 1991.
* {{cite book |url = http://libmma.contentdm.oclc.org/cdm/compoundobject/collection/p15324coll10/id/59328/rec/1|title=Europe in the age of enlightenment and revolution |location=New York |publisher=The Metropolitan Museum of Art |year=1989|isbn=978-0-87099-451-7 }}
* Edelstein, Dan. ''The Enlightenment: A Genealogy'' (University of Chicago Press; 2010) 209 pp.
* {{cite book|last=Golinski|first=Jan|year=2011|title=Science in the Enlightenment, Revisited |journal=History of Science|volume=49|issue=2|pages=217–31|bibcode=2011HisSc..49..217G |doi=10.1177/007327531104900204 |s2cid=142886527}}
* Goodman, Dena. ''The Republic of Letters: A Cultural History of the French Enlightenment''. (1994).
* Hesse, Carla. ''The Other Enlightenment: How French Women Became Modern''. Princeton: Princeton University Press, 2001.
* Hankins, Thomas L. ''Science and the Enlightenment'' (1985).
* May, Henry F. ''The Enlightenment in America.'' 1976. 419 pp.
* Porter, Roy. ''The Creation of the Modern World: The Untold Story of the British Enlightenment.'' 2000. 608 pp. [https://www.amazon.com/dp/0393322688 excerpt and text search]
* Redkop, Benjamin. ''The Enlightenment and Community'', 1999
* Reid-Maroney, Nina. ''Philadelphia's Enlightenment, 1740–1800: Kingdom of Christ, Empire of Reason.'' 2001. 199 pp.
* {{cite book|last1=Schmidt|first1=James|year=2003|title=Inventing the Enlightenment: Anti-Jacobins, British Hegelians, and the 'Oxford English Dictionary'|url=|journal=Journal of the History of Ideas|volume=64|issue=3|pages=421–43|jstor=3654234}}
* Sorkin, David. ''The Religious Enlightenment: Protestants, Jews, and Catholics from London to Vienna'' (2008)
* Staloff, Darren. ''Hamilton, Adams, Jefferson: The Politics of Enlightenment and the American Founding.'' 2005. 419 pp. [https://www.amazon.com/dp/080905356X excerpt and text search]
* Till, Nicholas. ''Mozart and the Enlightenment: Truth, Virtue, and Beauty in Mozart's Operas.'' 1993. 384 pp.
* Tunstall, Kate E. ''Blindness and Enlightenment. An Essay. With a new translation of Diderot's Letter on the Blind'' (Continuum, 2011)
* Venturi, Franco. ''Utopia and Reform in the Enlightenment''. George Macaulay Trevelyan Lecture, (1971)
* Venturi, Franco. ''Italy and the Enlightenment: studies in a cosmopolitan century'' (1972) [https://archive.org/details/italyenlightenme00vent online]
* Wills, Garry. ''Cincinnatus : George Washington and the Enlightenment'' (1984) [https://archive.org/details/cincinnatusgeorg00will online]
* Winterer, Caroline. ''American Enlightenments: Pursuing Happiness in the Age of Reason'' (New Haven: Yale University Press, 2016)
* Navarro i Soriano, Ferran (2019). Harca, harca, harca! Músiques per a la recreació històrica de la Guerra de Successió (1794-1715). Editorial DENES.
* Broadie, Alexander, ed. ''The Scottish Enlightenment: An Anthology'' (2001) [https://www.amazon.com/dp/0862417384 excerpt and text search]
* Diderot, Denis. ''Rameau's Nephew and other Works'' (2008) [https://www.amazon.com/Rameaus-Nephew-Other-Works-Diderot/dp/0872204863 excerpt and text search].
* Diderot, Denis. "Letter on the Blind" in Tunstall, Kate E. ''Blindness and Enlightenment. An Essay. With a new translation of Diderot's Letter on the Blind'' (Continuum, 2011)
* Diderot, Denis. ''The Encyclopédie of Diderot and D'Alembert: Selected Articles'' (1969) [https://www.amazon.com/dp/0521076048 excerpt and text search] [http://quod.lib.umich.edu/d/did/ Collaborative Translation Project] of the University of Michigan
* {{cite book|editor-last=Gay |editor-first=Peter |editor-link=Peter Gay |title=The Enlightenment: A Comprehensive Anthology |year=1973 |isbn=0671217070 }}
* Gomez, Olga, et al. eds. ''The Enlightenment: A Sourcebook and Reader'' (2001) [https://www.amazon.com/dp/0415204496 excerpt and text search]
* Kramnick, Issac, ed. ''The Portable Enlightenment Reader'' (1995) [https://www.amazon.com/dp/0140245669 excerpt and text search]
* Manuel, Frank Edward, ed. ''The Enlightenment'' (1965) [https://archive.org/details/enlightenment00manu online], excerpts
* Schmidt, James, ed. ''What is Enlightenment : Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions'' (1996) [https://www.amazon.com/dp/0520202260 excerpt and text search]
===Tư liệu===
;;'''Quốc văn'''
* [https://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra-cuu/tra_loi_cau_hoi_khai_sang_la_gi.html Khai sáng là gì ?] ([[Thái Kim Lan]], [[Phạm Toàn]], [[Phạm Minh Ngọc]])
* [https://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra-cuu/tu_tuong_phong_trao_khai_sang_la_gi.html Tư tưởng và phong trào khai sáng là gì ?]
* [https://bookhunterclub.com/nhung-ban-khoan-ve-khai-sang/ Những băn khoăn về Khai Sáng] ([[Hà Thủy Nguyên]])
* [https://bookhunterclub.com/william-blake-nha-tho-di-nguoc-lai-phong-trao-khai-sang/ William Blake - nhà thơ đi ngược lại phong trào Khai Sáng]
* [http://cand.com.vn/Van-de-hom-nay-thoi-su/Phong-trao-Khai-sang-dung-ao-tuong-ma-lac-loi-nham-duong-524429/ Phong trào khai sáng - đừng ảo tưởng mà nhầm đường] (TS Trần Tuấn Tú)
;;'''Ngoại văn'''
* {{cite web|title=Enlightenment |url = http://www.wordsoftheworld.co.uk/videos/enlightenment.html |website = Words of the World |publisher=[[Brady Haran]] ([[University of Nottingham]]) |last1=Still |first1=Judith |last2=Marks |first2=John |last3=Ford |first3=Rebecca}}
* Legacy of the Enlightenment : [https://www.academia.edu/38673024/The_Democratic_Revolution_of_the_Enlightenment The Democratic Revolution of the Enlightenment] ''Areo Magazine'' (March 2019)
[[Thể loại:Lịch sử Âu châu]]
[[Thể loại:Cận đại]]