Sửa đổi Kỷ Carbon

<indicator name="mới">[[File:UnderCon icon.svg|40px|link={{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|alt=Mục từ này cần được bình duyệt|Mục từ này cần được bình duyệt]]</indicator>
{{multiple image
 | header = Kỷ Carbon (359–299 triệu năm trước)
 | header_background = {{period color|Carboniferous}}
 | direction = vertical
 | width = 300
 | image1 = Laurasia_330Ma.jpg
 | caption1 = Đại dương Rheic dần biến mất khi Laurussia và Gondwana tiến đến va chạm, 330 triệu năm trước.
 | image2 = Meganeura_monyi_au_Museum_de_Toulouse.jpg
 | caption2 = ''[[Meganeura monyi]]'', loài côn trùng khổng lồ giống chuồn chuồn ngô với sải cánh có thể tới 70 cm sống vào Carbon Muộn.
}}
'''Kỷ Carbon''' hay '''kỷ Than Đá''' là một kỷ địa chất kéo dài 60 triệu năm từ lúc [[kỷ Devon]] kết thúc 359 triệu năm trước đến khi [[kỷ Permi]] bắt đầu 299 triệu năm trước.<ref name="ICS Chart">{{cite web | last1 = Cohen | first1 = K.M. | last2 = Finney | first2 = S.C. | last3 = Gibbard | first3 = P.L. | last4 = Fan | first4 = J.X. | url = https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2023-04.pdf | title = The ICS International Chronostratigraphic Chart | date = April 2023 | website = stratigraphy.org | publisher = International Commission on Stratigraphy | access-date = 14 April 2023}}</ref> Như tên gọi, đây tương ứng là một giai đoạn địa tầng ('''hệ Carbon''') có liên quan đến [[than đá]].{{sfn|Gradstein et al.|2020|p=811}} Khối lượng lớn than đá tích lũy trong thời kỳ này đã tiếp sức cho [[cách mạng công nghiệp]] thế kỷ 18 và góp phần gây [[ấm lên toàn cầu]] ngày nay.<ref name="Feulner">{{cite journal | last1 = Feulner | first1 = Georg | title = Formation of most of our coal brought Earth close to global glaciation | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | date = 9 October 2017 | volume = 114 | issue = 43 | pages = 11333–11337 | doi = 10.1073/pnas.1712062114 | pmid = 29073052 | pmc = 5664543 | s2cid = 20949723 | doi-access = free}}</ref> Đây là một trong những kỷ địa chất lộn xộn và phức tạp nhất về khoản phân loại địa tầng.{{sfn|Gradstein et al.|2020|p=812}} Vì sự bất đồng quá khứ giữa các nhà địa chất châu Âu và Bắc Mỹ, Carbon là hệ/kỷ duy nhất trong [[liên đại Hiển Sinh]] được chia thành hai phân hệ/kỷ là [[Mississippi (địa chất)|Mississippi]] hay Hạ Carbon/Carbon Sớm và [[Pennsylvania (địa chất)|Pennsylvania]] hay Thượng Carbon/Carbon Muộn.{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=160}} Kỷ Carbon là thời gian mà sinh địa quyển Trái Đất đã có những chuyển biến quan trọng.{{sfn|Gradstein et al.|2020|p=812}}

Chính trong kỷ Carbon, đa số những lục địa đơn lẻ trước đó đã hợp nhất tạo thành [[Pangaea]], [[siêu lục địa]] duy nhất trong liên đại Hiển Sinh.{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=160}} Sự kiện lớn là hai đại lục [[Laurussia]] và [[Gondwana]] sáp nhập vào khoảng 320 Ma, gần như khép lại [[đại dương Rheic]].{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=160}}<ref name="Nance">{{cite journal | last1 = Nance | first1 = R. Damian | last2 = Gutiérrez-Alonso | first2 = Gabriel | last3 = Keppie | first3 = J. Duncan | last4 = Linnemann | first4 = Ulf | last5 = Murphy | first5 = J. Brendan | last6 = Quesada | first6 = Cecilio | last7 = Strachan | first7 = Rob A. | last8 = Woodcock | first8 = Nigel H. | title = Evolution of the Rheic Ocean | journal = Gondwana Research | date = March 2010 | volume = 17 | issue = 2–3 | pages = 194–222 | doi = 10.1016/j.gr.2009.08.001 | bibcode = 2010GondR..17..194N}}</ref> Laurussia trôi nhanh về phía đông bắc và đụng xiên với Gondwana, từ vị trí 0–30 độ vĩ nam lúc đầu kỷ lên 0–30 độ vĩ bắc lúc hết kỷ.<ref name="Domeier">{{cite journal | last1 = Domeier | first1 = Mathew | last2 = Torsvik | first2 = Trond H. | title = Plate tectonics in the late Paleozoic | journal = Geoscience Frontiers | date = May 2014 | volume = 5 | issue = 3 | pages = 303–350 | doi = 10.1016/j.gsf.2014.01.002 | s2cid = 129766968 | doi-access = free}}</ref>{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=161}} Che phủ hầu hết phần bề mặt Trái Đất còn lại vẫn là [[đại dương Panthalassa]].<ref name="Domeier"/> [[Paleotethys]], đại dương lớn thứ hai nằm ở phía bắc Gondwana và đông Laurussia, không thay đổi nhiều về diện tích xuyên suốt kỷ Carbon.{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=161, 162}} Một số lục địa đáng kể khác bao gồm Siberia, Amuria, Annamia, Hoa Bắc, Hoa Nam nằm chủ yếu ở Bắc Bán cầu và trôi dạt riêng lẻ.<ref name="Domeier"/>{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=161}}

[[Kỷ băng hà cuối đại Cổ Sinh]] (LPIA) đã bắt đầu vào gần kết kỷ Devon và tiếp diễn trong kỷ Carbon với tính chất gián đoạn, xen lẫn là những quãng gian băng.<ref name="Fielding">{{cite book | title = Special Paper 441: Resolving the Late Paleozoic Ice Age in Time and Space | last1 = Fielding | first1 = Christopher R. | last2 = Frank | first2 = Tracy D. | last3 = Isbell | first3 = John L. | chapter = The late Paleozoic ice age—A review of current understanding and synthesis of global climate patterns | date = 2008 | pages = 343–354 | publisher = Geological Society of America | doi = 10.1130/2008.2441(24) | s2cid = 130104682}}</ref> Ở đầu kỷ Carbon, thời tiết ấm, ẩm phổ biến ở những miền đất gần xích đạo ứng với mực nước biển dâng.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=373}} Sang giữa kỷ, khí hậu toàn cầu chuyển mát báo trước một thời kỳ băng giá khắc nghiệt nhất trong liên đại Hiển Sinh.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=373}} Sự mở rộng của các sông băng làm mực nước biển hạ đáng kể,{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=373}} trong khi nồng độ CO<sub>2</sub> khí quyển sụt giảm từ 1.500 ppm trong Carbon Sớm xuống còn 350 ppm, gần bằng ngày nay.{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=174}}<ref name="Berner">{{cite journal | last1 = Berner | first1 = Robert A. | title = The Rise of Plants and Their Effect on Weathering and Atmospheric CO<sub>2</sub> | journal = Science | date = 25 April 1997 | volume = 276 | issue = 5312 | pages = 544–546 | doi = 10.1126/science.276.5312.544 | s2cid = 128649732}}</ref> Giai đoạn băng hà chính diễn ra vào Carbon Muộn và lên đến đỉnh điểm trong Permi Sớm.<ref name="Montañez">{{cite journal | last1 = Montañez | first1 = Isabel P. | last2 = Poulsen | first2 = Christopher J. | title = The Late Paleozoic Ice Age: An Evolving Paradigm | journal = Annual Review of Earth and Planetary Sciences | date = 30 May 2013 | volume = 41 | issue = 1 | pages = 629–656 | doi = 10.1146/annurev.earth.031208.100118 | s2cid = 26751397 | bibcode = 2013AREPS..41..629M}}</ref>{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=171}} Khi ấy, khí hậu rất giống hiện tại với hai cực lạnh lẽo còn xích đạo thì ấm ẩm,<ref name="Raymond">{{cite book | editor1-last = Gornitz | editor1-first = Vivien | title = Encyclopedia of Paleoclimatology and Ancient Environments | last1 = Raymond | first1 = Anne | last2 = Scotese | first2 = Christopher R. | chapter = Late Paleozoic Paleoclimates | pages = 498–504 | publisher = Springer Dordrecht | date = 2009 | doi = 10.1007/978-1-4020-4411-3_124}}</ref> thể hiện sự chênh lệch nhiệt độ theo vĩ độ rất lớn.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=373}}

Những động vật mặt đất khổng lồ đầu tiên trên Trái Đất xuất hiện vào khoảng 345 triệu năm trước trong kỷ Carbon.{{sfn|McGhee|2018|p=117}} Cả trên cạn lẫn dưới biển, động vật mới thời kỳ này lớn hơn nhiều những bản sao của chúng ngày nay, có khi đến 12 lần.{{sfn|McGhee|2018|p=117}} Sự tiến hóa kích thước cơ thể được liên hệ với khí quyển giàu oxy, tiêu biểu là [[côn trùng]].{{efn|Hàm lượng oxy khí quyển liên tục tăng xuyên suốt kỷ Carbon, đặc biệt trong Carbon Muộn lên ngưỡng đỉnh 30–35% so với 21% ngày nay.<ref name="Harrison"/> Tác động đến kích cỡ côn trùng thưở đầu (Carbon đến Trias) là yếu tố này nhưng về sau thay thế là những tương tác sinh học như sự cạnh tranh và săn mồi.<ref name="Clapham"/> Ví dụ như trong Creta Sớm, hàm lượng oxy khí quyển cũng tăng nhưng côn trùng lại nhỏ đi, thời kỳ mà chim đang tiến hóa và phân nhánh.<ref name="Clapham">{{cite journal | last1 = Clapham | first1 = Matthew E. | last2 = Karr | first2 = Jered A. | title = Environmental and biotic controls on the evolutionary history of insect body size | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | date = 4 June 2012 | volume = 109 | issue = 27 | pages = 10927–10930 | doi = 10.1073/pnas.1204026109 | pmid = 22665762 | pmc = 3390886 | s2cid = 24147622 | doi-access = free}}</ref>}}<ref name="Harrison">{{cite journal | last1 = Harrison | first1 = Jon F. | last2 = Kaiser | first2 = Alexander | last3 = VandenBrooks | first3 = John M. | title = Atmospheric oxygen level and the evolution of insect body size | journal = Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences | date = 10 March 2010 | volume = 277 | issue = 1690 | pages = 1937–1946 | doi = 10.1098/rspb.2010.0001 | pmid = 20219733 | pmc = 2880098 | s2cid = 577473 | doi-access = free}}</ref> [[Chân khớp]] là nhóm động vật không xương sống phổ biến, to nhất là [[bọ cạp]] và [[bọ cạp biển]] với chiều dài đôi khi gần 1 mét.{{sfn|Torsvik|Cocks|2016|p=175}} Kỷ Carbon cấu thành thời đại [[lưỡng cư]], giai đoạn mà động vật này tiến hóa đáng kể.<ref>{{cite web | url = https://daily.jstor.org/the-age-of-amphibians/ | title = The Age of Amphibians | last = MacDonald | first = James | date = 10 December 2015 | publisher = JSTOR Daily | access-date = 26 April 2023}}</ref>{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=367}} Các loài [[bò sát]] cũng lần đầu xuất hiện và tiến hóa trong Carbon Muộn.<ref name="Marchetti">{{cite journal | last1 = Marchetti | first1 = Lorenzo | last2 = Voigt | first2 = Sebastian | last3 = Buchwitz | first3 = Michael | last4 = MacDougall | first4 = Mark J. | last5 = Lucas | first5 = Spencer G. | last6 = Fillmore | first6 = David L. | last7 = Stimson | first7 = Matthew R. | last8 = King | first8 = Olivia A. | last9 = Calder | first9 = John H. | last10 = Fröbisch | first10 = Jörg | title = Tracking the Origin and Early Evolution of Reptiles | journal = Frontiers in Ecology and Evolution | date = 1 July 2021 | volume = 9 | doi = 10.3389/fevo.2021.696511 | s2cid = 235690297 | doi-access = free}}</ref> Ở biển, đáng chú ý có ''[[Gigantoproductus giganteus]]'', loài [[tay cuộn]] lớn nhất từng tồn tại trên Trái Đất;{{sfn|McGhee|2018|p=128}} hay [[fusilinid]], [[sinh vật đơn bào]] nhưng chiều dài có thể tới hơn 10 cm.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=362}}

Trong kỷ Carbon, diện tích [[đất ngập nước]] lớn hơn nhiều ngày nay.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=362}} Trầm tích than đá hình thành chủ yếu ở những đầm lầy thấp, nơi tích lũy nhiều những thân cây đổ.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=362}} Một yếu tố khác giúp than đá được tạo ra với lượng lớn là thời này chưa có [[mối]], động vật ăn gỗ chết.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=363}} Hai chi [[thạch tùng]] ''[[Lepidodendron]]'' và ''[[Sigillaria]]'' là nguồn gỗ chính tạo ra than.{{sfn|Stanley|Luczaj|2015|p=363}} ''Lepidodendron'' cao trung bình 50 mét, hơn thạch tùng ngày nay tới 400 lần.{{sfn|McGhee|2018|p=76}} Trong những khu rừng kỷ Carbon nổi bật còn có giống [[cỏ tháp bút]] ''[[Calamites]]'' khổng lồ với chiều cao 20 mét,{{sfn|McGhee|2018|p=79}} dương xỉ cây ''[[Psaronius]]'', dương xỉ hạt ''[[Medullosa]]'', thông ''[[Cordaites]]''.{{sfn|McGhee|2018|p=81, 83, 84}} Những loại cây này không tạo nhiều tán, do đó nền rừng ít được bóng râm che phủ, một điểm khác biệt so với rừng mưa hiện đại.{{sfn|McGhee|2018|p=85, 86}}

Ở nửa sau kỷ Carbon, hàm lượng oxy khí quyển duy trì trên 30% là điều kiện khiến cháy rừng rất dễ xảy ra với nhân tố kích thích là dông sét.{{sfn|McGhee|2018|p=96}} Khói đã tô điểm bầu trời Trái Đất kỷ Carbon, như bụi tô điểm bầu trời Sao Hỏa ngày nay.{{sfn|McGhee|2018|p=98}} Màu trời Trái Đất thời Carbon Muộn gần như luôn là ngả vàng, giống với màu cam của bầu trời Sao Hỏa trong những bức ảnh mà xe tự hành trên bề mặt chụp.{{sfn|McGhee|2018|p=97}}

{{clear}}

== Phân địa tầng ==
Kỷ/Hệ Carbon được phân thành những đơn vị nhỏ hơn như bảng dưới đây:<ref name="ICS Chart"/>
{|
!Thống/Thế
|
!Bậc/Kỳ
!Biên dưới (Ma)
|-
| colspan="2" style="background-color: {{period color|Permian}};" |Cisural (Permi)
| style="background-color: {{period color|Asselian}};" |Assel
|298,9 ±0,15
|-
| rowspan="4" style="background-color: {{period color|Pennsylvanian}};" |Pennsylvania
| rowspan="2" style="background-color: {{period color|Upper Pennsylvanian}};" |Thượng
| style="background-color: {{period color|Gzhelian}};" |Gzhel
|303,7 ±0,1
|-
| style="background-color: {{period color|Kasimovian}};" |Kasimov
|307,0 ±0,1
|-
| style="background-color: {{period color|Middle Pennsylvanian}};" |Trung
| style="background-color: {{period color|Moscovian}};" |Moscow (Moskva)
|315,2 ±0,2
|-
| style="background-color: {{period color|Lower Pennsylvanian}};" |Hạ
| style="background-color: {{period color|Bashkirian}};" |Bashkiria
|323,2 ±0,4
|-
| rowspan="3" style="background-color: {{period color|Mississippian}};" |Mississippi
| style="background-color: {{period color|Upper Mississippian}};" |Thượng
| style="background-color: {{period color|Serpukhovian}};" |Serpukhov
|330,9 ±0,2
|-
| style="background-color: {{period color|Middle Mississippian}};" |Trung
| style="background-color: {{period color|Visean}};" |Visé
|346,7 ±0,4
|-
| style="background-color: {{period color|Lower Mississippian}};" |Hạ
| style="background-color: {{period color|Tournaisian}};" |Tournai
|358,9 ±0,4
|}

== Tham khảo ==
=== Chú thích ===
{{notelist}}

=== Trích dẫn ===
{{reflist}}

=== Sách ===
*{{cite book | first1 = Trond H. | last1 = Torsvik | first2 = L. Robin M. | last2 = Cocks | date = 2016 | title = Earth History and Palaeogeography | publisher = Cambridge University Press | isbn = 978-1-107-10532-4 | url = https://doi.org/10.1017/9781316225523}}
*{{cite book | editor1-last = Gradstein | editor1-first = Felix M. | editor2-last = Ogg | editor2-first = James G. | editor3-last = Schmitz | editor3-first = Mark D. |  editor4-last = Ogg | editor4-first = Gabi M. | date = 2020 | title = Geologic Time Scale 2020 | publisher = Elsevier | isbn = 978-0-12-824360-2 | url = https://doi.org/10.1016/C2020-1-02369-3 | ref = {{harvid|Gradstein et al.|2020}}}}
*{{cite book | first1 = Steven M. | last1 = Stanley | first2 = John A . | last2 = Luczaj | date = 2015 | title = Earth System History | edition = 4 | publisher = Macmillan Learning | isbn = 978-1-4292-5526-4 | url = https://www.macmillanlearning.com/college/us/product/Earth-System-History/p/1429255269}}
*{{cite book | last = McGhee | first = George R. | title = Carboniferous Giants and Mass Extinction: The Late Paleozoic Ice Age World | publication-place = New York | publisher = Columbia University Press | date = 2018 | isbn = 978-0-231-54338-5 | url = https://cup.columbia.edu/book/carboniferous-giants-and-mass-extinction/9780231180962}}