Sửa đổi Kỷ Cambri

<indicator name="mới">[[File:UnderCon icon.svg|40px|link={{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|alt=Mục từ này cần được bình duyệt|Mục từ này cần được bình duyệt]]</indicator>
[[File:ক্যাম্ব্রিয়ান৫০.png|thumb|Trái đất vào giữa kỷ Cambri, khoảng 500 triệu năm trước]]
'''Kỷ Cambri''' (đôi khi ký hiệu là '''Ꞓ''') là [[kỷ địa chất]] đầu tiên của [[đại Cổ Sinh]] thuộc [[liên đại Hiển Sinh]],{{sfn|Howe|1911|p=86}} kéo dài 55,6 triệu năm từ lúc [[kỷ Ediacara]] kết thúc 541 triệu năm trước đến khi [[kỷ Ordovic]] bắt đầu 485,4 triệu năm trước.<ref name="StratChart 2012">{{cite web |title=Stratigraphic Chart 2012 |url=http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2012.pdf |publisher=International Stratigraphic Commission |access-date=9 November 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130420125407/http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2012.pdf |archive-date=20 April 2013 }}</ref> [[Adam Sedgwick]] đã kiến lập và đặt tên kỷ này theo thể Latinh của ''Cymru'', tên [[tiếng Wales]] của [[Wales]], nơi đá kỷ Cambri phô bày nhất.<ref>Sedgwick and R. I. Murchison (1835) [https://archive.org/stream/reportannualmee03meetgoog#page/n398/mode/1up/ "On the Silurian and Cambrian systems, exhibiting the order in which the older sedimentary strata succeed each other in England and Wales,"] Notices and Abstracts of Communications to the British Association for the Advancement of Science at the Dublin meeting, August 1835, pp. 59–61, in: ''Report of the Fifth Meeting of the British Association for the Advancement of Science; held in Dublin in 1835'' (1836).</ref><ref name=Sedgwick1852>{{cite journal |last=Sedgwick |first=A. |doi=10.1144/GSL.JGS.1852.008.01-02.20 |year=1852 |title=On the classification and nomenclature of the Lower Paleozoic rocks of England and Wales |journal=Q. J. Geol. Soc. Lond. |volume=8 |issue=1–2 |pages=136–138 |s2cid=130896939 |url=https://zenodo.org/record/2432137 }}</ref><ref>{{Cite book|title=Chambers 21st Century Dictionary |url=https://books.google.com/books?id=Z7Ymjw1o9a0C&pg=PA203 |website=[[Chambers Dictionary]] |publisher=Allied Publishers |edition=Revised |year=2008 |isbn=978-81-8424-329-1 |location=New Dehli |page=203 }}</ref> Kỷ Cambri độc nhất về tỷ lệ trầm tích [[lagerstätte]] cao bất thường, những điểm bảo tồn hiếm có mà ở đó vỏ và phần mềm của các sinh vật được bảo quản tốt. Vì vậy chúng ta hiểu về sinh vật kỷ Cambri nhiều hơn một số kỷ sau này.<ref name=Orr2003>{{cite journal |first1=P. J. |last1=Orr |first2=M. J. |last2=Benton |first3=D. E. G. |last3=Briggs |title=Post-Cambrian closure of the deep-water slope-basin taphonomic window |journal=Geology |volume=31 |issue=9 |pages=769–772 |year=2003 |doi=10.1130/G19193.1 |bibcode=2003Geo....31..769O }}</ref>

Kỷ Cambri đánh dấu một sự đổi thay sâu sắc trong [[sự sống trên Trái đất]]; trước Cambri, đa phần sinh vật sống là nhỏ, [[sinh vật đơn bào|đơn bào]] và đơn giản, ngoại trừ ''[[Charnia]]''. Các [[sinh vật đa bào]] phức tạp dần trở nên phổ biến hơn trong hàng triệu năm ngay trước Cambri, nhưng chưa phải là những sinh vật khoáng hóa (do đó dễ dàng hóa thạch).<ref name=Butterfield2007>{{cite journal |last1=Butterfield |first1=N. J. |year=2007 |title=Macroevolution and macroecology through deep time |journal=Palaeontology |volume=50 |issue=1 |pages=41–55 |doi=10.1111/j.1475-4983.2006.00613.x |doi-access=free }}</ref> Sự đa dạng hóa nhanh chóng của những dạng sống trong kỷ Cambri, gọi là [[bùng nổ kỷ Cambri]], đã tạo ra những đại diện đầu tiên của toàn bộ ngành động vật ngày nay. Công tác phân tích phát sinh chủng loại ủng hộ quan điểm rằng trong sự bùng nổ kỷ Cambri, [[động vật]] đã tiến hóa [[đơn ngành]] từ một tổ tiên chung: [[nguyên sinh vật]] hình roi tương tự [[choanoflagellatea]] ngày nay.<ref name=Carr2008>{{cite journal | vauthors = Carr M, Leadbeater BS, Hassan R, Nelson M, Baldauf SL | title = Molecular phylogeny of choanoflagellates, the sister group to Metazoa | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 105 | issue = 43 | pages = 16641–6 | date = October 2008 | pmid = 18922774 | pmc = 2575473 | doi = 10.1073/pnas.0801667105 | bibcode = 2008PNAS..10516641C | doi-access = free }}</ref>

Tuy các dạng sống đa dạng hưng thịnh ở biển song mặt đất lại khá cằn cỗi, không gì phức tạp hơn vi khuẩn trong đất và một vài [[động vật thân mềm]].{{sfn|Schieber|Bose|Eriksson|Banerjee|2007|pp=53-71}}<ref name=Seilacher>{{cite journal |last1=Seilacher |first1=A. |last2=Hagadorn |first2=J.W. |year=2010 |title=Early Molluscan evolution: evidence from the trace fossil record |journal=PALAIOS |volume=25 |issue=9 |pages=565–575 |doi=10.2110/palo.2009.p09-079r |bibcode=2010Palai..25..565S |s2cid=129360547 |url=http://palaeo-electronica.org/2007_1/marine/marine.pdf |type=Submitted manuscript }}</ref> Hầu hết [[lục địa]] khô và sỏi đá do thiếu thực vật.<ref name ="Hearing">{{cite journal |last1= Hearing|first1= Thomas W.|last2= Harvey|first2= Thomas H. P.|last3= Williams|first3= Mark|last4= Leng|first4= Melanie J.|last5= Lamb|first5= Angela L.|last6= Wilby|first6= Philip R.|last7= Gabbott|first7= Saraj E.|last8= Pohl|first8= Alexandre|last9= Donnadieu|first9= Yannick|date= 9 May 2018|title= An early Cambrian greenhouse climate|journal= Science Advances|volume=4|issue=5|bibcode= 2018SciA....4.5690H|s2cid= 13694003|doi=10.1126/sciadv.aar5690|pmc=5942912|pmid=29750198|doi-access=free}}</ref> [[Siêu lục địa]] [[Pannotia]] tan vỡ sinh ra một số lục địa có những biển nông nằm kề bên. Các biển là tương đối ấm, và băng cực không hiện hữu trong phần lớn kỷ.<ref name ="Hearing"/>

== Cổ khí hậu ==
Khí hậu kỷ Cambri nhìn chung ấm với kiểu [[khí hậu nhà kính]] vào Cambri Sớm,<ref name ="Hearing"/> đồng nghĩa băng ít hoặc không tồn tại ở bất kỳ đâu.<ref>{{cite journal |last1= Kidder|first1= David L.|last2= Worsley|first2= Thomas R.|date= 22 November 2011|title= A human-induced hothouse climate? |journal= GSA Today|volume= 22|issue= 2|pages= 4-11|doi= 10.1130/G131A.1|s2cid=134492400}}</ref> Ít hoặc không có bằng chứng về băng cực,{{sfn|Rafferty|2010|p=38}} không có phiến băng lục địa hay sông băng.{{sfn|Foster|2014|p=24}} Nhiệt độ bề mặt toàn cầu trung bình vào khoảng 22°C,{{sfn|Rafferty|2010|p=37}} cao hơn gần 10° so với ngày nay,{{sfn|Foster|2014|p=24}} trong khi nhiệt độ bề mặt biển trung bình năm dao động từ 9–19°C ở cực và 30–38°C ở nhiệt đới.<ref>{{cite journal |last1= Hearing|first1= Thomas W. Wong|last2= Pohl|first2= Alexandre|last3= Williams|first3= Mark|date= 23 June 2021|title= Quantitative comparison of geological data and model simulations constrains early Cambrian geography and climate|journal= Nature Communications|volume= 12|issue= 1|pages= 3868|bibcode= 2021NatCo..12.3868W|doi= 10.1038/s41467-021-24141-5|doi-access=free}}</ref> Tuy nhiên khả năng có những đợt lạnh ngắn cục bộ suy ra từ những giai đoạn mực nước biển cao hơn mà có thể do băng tan.<ref>{{cite journal |last1= Babcock|first1= Loren E.|last2= Peng|first2= Shan-Chi|last3= Brett|first3= Carlton E|last4= Zhu|first4= Mao-Yan|last5= Ahlberg|first5= Per|last6= Bevis|first6= Michael|last7= Robison|first7= Richard A.|date= 2015|title= Global climate, sea level cycles, and biotic events in the Cambrian Period|journal= Palaeoworld|volume= 24|issue= 1-2|pages= 5-15|doi= 10.1016/j.palwor.2015.03.005|bibcode=|s2cid=128415717}}</ref> Những đợt lạnh gián đoạn ở nửa sau kỷ có thể đã gây ra một vụ tuyệt chủng hàng loạt.<ref>{{cite journal |last1= Runkel|first1= Anthony C.|last2= Mackey|first2= Tyler J.|last3= Cowan|first3= Clinton A.|last4= Fox|first4= David L.|date= November 2010|title= Tropical shoreline ice in the late Cambrian: Implications for Earth's climate between the Cambrian Explosion and the Great Ordovician Biodiversification Event |journal= GSA Today|volume= 20|issue= 11|pages= 4-10|s2cid= 128955433|doi= 10.1130/GSATG84A.1|doi-access=free}}</ref> Vào cuối kỷ lượng oxy khí quyển gia tăng đáng kể đã tác động đến tiến hóa sinh học.<ref name="Saltzman">{{cite journal |last1= Saltzman|first1= Matthew R.|last2= Young|first2= Seth A.|last3= Kump|first3= Lee R.|last4= Gill|first4= Benjamin C.|last5= Lyons|first5= Timothy W.|last6= Runnegar|first6= Bruce|date= 8 March 2011|title= Pulse of atmospheric oxygen during the late Cambrian|journal= PNAS|volume=108|issue= 10|pages= 3876-3881|bibcode=2011PNAS..108.3876S|s2cid=12290540|pmc=3053972|pmid=21368152|doi= 10.1073/pnas.1011836108|doi-access=free}}</ref> Khí hậu gắn kết chặt chẽ với hoạt động kiến tạo và núi lửa, ảnh hưởng lớn đến tiến trình phát triển của sự sống.<ref name="Goldberg">{{cite journal |last1= Goldberg|first1= Samuel L|last2= Present|first2= Theodore M.|last3= Finnegan|first3= Seth|last4= Bergmann|first4= Kristin D.|date= February 9, 2021|title= A high-resolution record of early Paleozoic climate|journal= PNAS|volume= 118|issue= 6|doi= 10.1073/pnas.2013083118|bibcode=2021PNAS..11820130G|doi-access=free}}</ref> Trái đất ấm lên từ cuối kỷ Cambri và tiếp tục đến đỉnh điểm vào đầu [[kỷ Ordovic]].<ref name="Goldberg"/> Khí quyển ăn mòn và độ ẩm cao đã thúc đẩy [[phong hóa]] hóa học diễn ra trên cảnh quan cằn cỗi, thiếu thực vật.<ref name="Avigad">{{cite journal |last1= Avigad|first1= D.|last2= Sandler|first2= A.|last3= Kolodner|first3= K.|last4= Stern|first4= R.J.|last5= McWilliam|first5= M.|last6= Miller|first6= N.|last7= Beythb|first7= M.|date= 15 December 2005|title= Mass-production of Cambro–Ordovician quartz-rich sandstone as a consequence of chemical weathering of Pan-African terranes: Environmental implications |journal= Earth and Planetary Science Letters|volume= 240|issue= 3-4|pages= 818-826|doi= 10.1016/j.epsl.2005.09.021|bibcode=2005E&PSL.240..818A|s2cid=1904527}}</ref>{{sfn|Foster|2014|p=25}}

Trong kỷ Cambri, mực nước biển nhìn chung cao hơn đáng kể so với ngày nay.{{sfn|Foster|2014|p=23}} Mặc dù có những lần lên xuống{{sfn|Rafferty|2010|p=38}} nhưng những lần dâng sau lại cao hơn mức dâng trước.{{sfn|Foster|2014|p=23}} Khởi đầu kỷ Cambri, mực nước biển hơi thấp hơn ngày nay, thế nhưng sự chênh lệch đã lên tới 30 m sau lần dâng đầu tiên.{{sfn|Foster|2014|p=23}} Chiều hướng dâng cao tiếp tục và đến cuối kỷ mực nước biển đã cao hơn ngày nay tới gần 160 m.{{sfn|Foster|2014|p=23}} Hệ quả là 40% diện tích lục địa bị ngập nước so với ngày nay chỉ hơn 5%.{{sfn|Foster|2014|p=23}}

Khí hậu kỷ Cambri bị chi phối bởi nồng độ CO<sub>2</sub>.<ref name="Cutting">{{cite journal |last1= Cutting|first1= Grace|date= July 2021|title= Simulating Cambrian Climate: The Significance of Atmospheric CO<sub>2</sub> Concentration and Continental Position|journal= Ursidae|volume= 10|url=https://digscholarship.unco.edu/urj/vol10/iss1/2 |access-date=October 3, 2021}}</ref> CO<sub>2</sub> gia tăng trong khí quyển là hệ quả của hoạt động núi lửa phổ biến vào cuối [[đại Tân Nguyên Sinh]] và sự hấp thu CO<sub>2</sub> từ phong hóa.<ref name="Avigad"/> Mô hình ước tính nồng độ CO<sub>2</sub> tối đa có thể đạt 8.960 ppm, gấp 32 lần mức tiền công nghiệp.<ref name="Berner">{{cite journal |last1= Berner|first1= Robert A.|last2= Kothavala|first2= Zavareth|date= February 2001|title= Geocarb III: A Revised Model of Atmospheric CO<sub>2</sub> over Phanerozoic Time |journal= American Journal of Science|volume= 301|issue= 2|pages= 182-204|doi= 10.2475/ajs.301.2.182|bibcode=2001AmJS..301..182B|s2cid=17373546}}</ref> Ứng với nồng độ CO<sub>2</sub> này, giáng thủy và nhiệt độ bề mặt trung bình năm đạt cao nhất đồng thời băng biển không tồn tại.<ref name="Cutting"/> Tuy nhiên còn có những kịch bản khí hậu khác tương ứng với nồng độ CO<sub>2</sub> thấp hơn trong phạm vi ước tính 2.800–8.960 ppm,<ref name="Berner"/> ở đó nhiệt độ là thấp hơn và độ che phủ băng lớn hơn song cũng chỉ hạn chế ở cực.<ref name="Cutting"/>

Trong [[thế Phù Dung]] (Cambri Muộn, 497–485,4 triệu năm trước) xảy ra một sự kiện kéo dài khoảng 4 triệu năm làm thay đổi môi trường quy mô lớn, gọi là [[Chệch Đồng vị Carbon Dương Steptoean]] (SPICE).<ref name= Elrick/> Nhiệt độ nước biển dao động mạnh, cao nhất tăng 9 đến 12°C tại khởi đầu và kết thúc sự kiện, thấp nhất giảm 6°C ở giữa.<ref name= Elrick>{{cite journal |last1= Elrick|first1= Maya|last2= Rieboldt|first2= Sarah|last3= Saltzman|first3= Matt|last4= McKay|first4= Robert M.|date= October 1, 2011|title= Oxygen-isotope trends and seawater temperature changes across the Late Cambrian Steptoean positive carbon-isotope excursion (SPICE event)|journal= Geology|volume= 39|issue= 10|pages= 987-990|doi= 10.1130/G32109.1|bibcode=2011Geo....39..987E|s2cid=129222457}}</ref> SPICE có thể liên hệ với sự gia tăng oxy khí quyển<ref name="Saltzman"/> và sụt giảm oxy đại dương.<ref>{{cite journal |last1= Gill|first1= Benjamin C.|last2= Lyons|first2= Timothy W.|last3= Young|first3= Seth A.|last4= Kump|first4= Lee R.|last5= Knoll|first5= Andrew H.|last6= Saltzman|first6= Matthew R.|date= 5 January 2011|title= Geochemical evidence for widespread euxinia in the Later Cambrian ocean|journal= Nature|volume= 469|issue= 7328|pages= 80-83|doi= 10.1038/nature09700|bibcode=2011Natur.469...80G|s2cid=4319979}}</ref>

== Cổ địa lý ==
[[File:Laurasia_550Ma.jpg|thumb|Laurentia, Baltica và Siberia tách khỏi Gondwana. Tâm ảnh là Cực Nam, 550 triệu năm trước.]]
Tồn tại tranh cãi về việc có hay không một siêu lục địa mang tên [[Pannotia]] trong [[kỷ Ediacara]] ngay trước Cambri.<ref>{{cite journal |last1= Nance|first1= R. Damian|last2= Murphy|first2= J. Brendan|date= 2019|title= Supercontinents and the case for Pannotia|journal= Geological Society, London, Special Publications|volume= 470|issue= 1|pages= 65|doi= 10.1144/SP470.5|s2cid=134018369}}</ref><ref>{{cite web |url= https://news.yale.edu/2020/11/18/pannotia-supercontinent-trial|title= Pannotia: A supercontinent on trial|last= Shelton|first= Jim|date= 18 November 2020|website= YaleNews|access-date= October 9, 2021}}</ref> Dẫu sao thì bước sang kỷ Cambri, [[Laurentia]], [[Baltica]] và [[Siberia]] đã phân tách.<ref name="Mckerrow">{{cite journal |last1= Mckerrow|first1= W. S.|last2= Scotese|first2= C. R.|last3= Brasier|first3= M. D.|date= 1992 |title= Early Cambrian continental reconstructions|journal= Journal of the Geological Society|volume= 149|issue= 4|pages= 599-606|s2cid=129389099|bibcode=|doi= 10.1144/gsjgs.149.4.0599|doi-access=free}}</ref> Bao phủ gần như toàn bộ Bắc Bán cầu là đại dương bao la [[Panthalassa]]<ref name="Torsvik"/>{{sfn|Torsvik|2017|p=86}}{{sfn|Foster|2014|p=17-19}} chiếm tới khoảng 90% tổng diện tích đại dương khi ấy.<ref>{{cite journal |last1= Keto|first1= Lisette S|last2= Jacobsen|first2= Stein B.|date= 25 November 1988|title= Nd isotopic variations of Phanerozoic paleoceans|journal= Earth and Planetary Science Letters|volume= 90|issue= 4|pages= 395-410|doi= 10.1016/0012-821X(88)90138-0|s2cid=129926877|bibcode=1988E&PSL..90..395K}}</ref> Một đại dương khác là [[Iapetus]] hình thành vào cuối đại Tân Nguyên Sinh đã mở rộng đáng kể trong kỷ Cambri đến kích cỡ tối đa vào khoảng 500 Ma.{{sfn|Torsvik|2017|p=86}} Trong khi đó đa phần đất đai hợp thành lục địa [[Gondwana]] tọa lạc chủ yếu ở Nam Bán cầu.<ref name="Torsvik">{{cite journal |last1= Torsvik|first1= Trond H.|last2= Cocks|first2= L. Robin M.|date= 27 November 2013|title= Chapter 2 New global palaeogeographical reconstructions for the Early Palaeozoic and their generation |journal= Geological Society London Memoirs|volume= 38|issue= 1|pages= 5-24|doi=10.1144/M38.2|s2cid=131118452}}</ref>{{sfn|Torsvik|2017|p=87}}

Vào khoảng 550 Ma, Laurentia đã trôi dạt nhanh chóng lên phía bắc và ổn định trong kỷ Cambri.<ref name="Smethurst">{{cite journal |last1= Torsvik|first1= T.H.|last2= Smethurst|first2= M.A.|last3= Meert|first3= J.G.|last4= Van der Voo|first4= R.|last5= McKerrow|first5= W.S.|last6= Brasier|first6= M.D.|last7= Sturt|first7= B.A.|last8=Walderhaug|first8= H.J.|date= June 1996|title= Continental break-up and collision in the Neoproterozoic and Palaeozoic — A tale of Baltica and Laurentia|journal= Earth-Science Reviews|volume= 40|issue= 3-4|pages= 229-258|doi= 10.1016/0012-8252(96)00008-6|bibcode=1996ESRv...40..229T|s2cid=128699858}}</ref> Baltica bị ngăn cách với Siberia bởi đại dương Aegir và lộn ngược so với ngày nay song bắt đầu xoay ngược chiều kim đồng hồ từ giữa kỷ.<ref name="Torsvik"/> Siberia duy trì lộn ngược trong suốt kỷ<ref name="Torsvik"/> và nằm ở khoảng vĩ độ 5–35°N.<ref name="Mckerrow"/> Laurentia có xích đạo vắt qua và đại dương Iapetus ngăn cách với những lục địa còn lại.{{sfn|Torsvik|2017|p=87}} Nằm giữa Baltica và Gondwana là đại dương Ran hình thành gần lúc bắt đầu kỷ Cambri.{{sfn|Torsvik|2017|p=86}} Vi lục địa [[Avalonia]] gắn liền với Gondwana trong kỷ Cambri trước khi tách ra vào đầu kỷ Ordovic.<ref name="Torsvik"/> 

Gondwana là một lục địa rộng lớn, lớn hơn nhiều những lục địa khác thời đầu đại Cổ Sinh, cỡ khoảng 64% diện tích đất ngày nay.{{sfn|Torsvik|2017|p=90}} Gondwana bao gồm châu Phi, Nam Mỹ, Ấn Độ, Ả Rập, Australia, châu Nam Cực cùng nhiều phần đất ngày nay nhỏ hơn khác.{{sfn|Torsvik|2017|p=90}} Lục địa này gần như hoàn thiện vào đầu kỷ Cambri, trải dài từ Cực Nam đến miền vĩ độ thấp của Bắc Bán cầu.<ref>{{cite journal |last1= Meert|first1= Joseph G.|last2= Lieberman|first2= Bruce S.|date= August 2008|title= The Neoproterozoic assembly of Gondwana and its relationship to the Ediacaran–Cambrian radiation |journal= Gondwana Research|volume= 14|issue= 1-2|pages= 5-21|doi= 10.1016/j.gr.2007.06.007|s2cid=2814283|bibcode=}}</ref><ref name="Smethurst"/> Cùng thời gian này, Gondwana đã xoay dịch 60° trên bề mặt Trái đất với tốc độ khoảng 20 cm/năm.<ref>{{cite journal |last1= Mitchell|first1= Ross N.|last2= Evans|first2= David A.D.|last3= Kilian|first3= Taylor M.|date= 1 August 2010|title= Rapid Early Cambrian rotation of Gondwana |journal= Geology|volume= 38|issue= 8|pages= 755-758|doi= 10.1130/G30910.1|bibcode= 2010Geo....38..755M|s2cid=130540592}}</ref> Vận động của Gondwana có xu hướng dịch nam khi mà đến cuối kỷ chỉ còn một phần nhỏ diện tích nằm ở Bắc Bán cầu.<ref name="Mckerrow"/>{{sfn|Torsvik|2017|p=87}}

Tổng quan, đặc điểm địa lý nổi bật trong kỷ Cambri là bốn lục địa có kích cỡ khác biệt nằm hầu hết ở Nam Bán cầu và một đại dương rộng lớn bao phủ gần hết phần diện tích bề mặt Trái đất còn lại.{{sfn|Torsvik|2017|p=87}}{{sfn|Foster|2014|p=18}}

== Sự sống trên cạn ==
Thực vật mặt đất lần đầu tiên xuất hiện trên Trái đất trong khoảng giữa kỷ Cambri đến đầu kỷ Ordovic.<ref>{{cite journal |last1= Morris|first1= Jennifer L.|last2= Puttick|first2= Mark N.|last3= Clark|first3= James W.|last4= Edwards|first4= Dianne|last5= Kenrick|first5= Paul|last6= Pressel|first6= Silvia|last7= Wellman|first7= Charles H.|last8= Yang|first8= Ziheng|last9= Schneider|first9= Harald|last10= Donoghue|first10= Philip C. J.|date= 6 March 2018|title= The timescale of early land plant evolution|journal= PNAS|volume= 115|issue= 10|pages= E2274-E2283|bibcode= 2018PNAS..115E2274M|s2cid=3735783|pmc=5877938|pmid=29463716|doi= 10.1073/pnas.1719588115|doi-access=free}}</ref> Tuy nhiên, sự sống trên cạn vẫn rất hiếm hoi,<ref>{{cite journal |last1= Labandeira|first1= Conrad C.|date= May 2005|title= Invasion of the continents: cyanobacterial crusts to tree-inhabiting arthropods|journal= Trends in Ecology & Evolution|volume= 20|issue= 5|pages= 253-262|doi= 10.1016/j.tree.2005.03.002|pmid= 16701377|s2cid= 46274662}}</ref> có chăng bao gồm [[tảo]] và [[rêu]].{{sfn|Foster|2014|p=25}} Trên các bãi biển hay miền duyên hải có những sinh vật biển ngoi lên thực hiện hành vi như là đào bới. <ref name="Retallack>{{cite journal |last1= Retallack|first1= Gregory J.|date= 2008|title= Cambrian paleosols and landscapes of South Australia|journal= Australian Journal of Earth Sciences|volume= 55|issue= 8|pages= 1083-1106|doi= 10.1080/08120090802266568|s2cid= 128961644|bibcode= 2008AuJES..55.1083R}}</ref>

== Sự sống dưới đại dương ==

== Hình ảnh ==
<gallery class="center">
File:CambrianStromatolites.jpg|[[Stromatolite]] ở Thành hệ Pika (Cambri Giữa) gần Hồ Helen, Công viên Quốc gia Banff, Canada
File:Elrathia kingii growth series.jpg|[[Trilobite]] (bọ ba thùy) rất phổ biến vào thời kỳ này
File:20191203 Anomalocaris canadensis.png|''[[Anomalocaris]]'' là động vật biển săn mồi thưở đầu
File:20191108 Opabinia regalis.png|''[[Opabinia]]'' là sinh vật có cơ thể kỳ dị, khả năng liên hệ với động vật chân khớp
File:Pikaia BW.jpg|''[[Pikaia]]'' là động vật có dây sống thưở đầu
File:Protichnites, Blackberry Hill, Wisconsin, Cambrian 2.jpg|''[[Protichnites]]'' là dấu tích của một động vật chân khớp thời Cambri
File:Hallucigenia reconstructions.jpg|''[[Hallucigenia]]'' có thể là tổ tiên của [[Onychophora|giun nhung]]. Tái dựng ''H. sparsa'', ''H. hongmeia'', và ''H. fortis''
File:Burgess scale2.png|So sánh kích cỡ các loài kỷ Cambri khác nhau
File:20200329 Cambroraster falcatus.png|''Cambroraster falcatus'' là động vật chân khớp lớn sống vào Cambri Giữa.
</gallery>

== Tham khảo ==
{{reflist|30em}}

=== Sách ===
*{{cite book
 |last= Foster
 |first= John
 |date= 2014
 |title= Cambrian Ocean World: Ancient Sea Life of North America
 |publisher= Indiana University Press
 |isbn= 9780253011886
}}

*{{cite book
 |last= Charles
 |first= River
 |date= 2020
 |title= The Cambrian Period: The History and Legacy of the Start of Complex Life on Earth
 |location=
 |publisher= Independently Published
 |isbn= 9798698711070
}}

*{{cite book
 |last1= Torsvik
 |first1= Trond H.
 |last2= Cocks
 |first2= L. Robin M.
 |date= 2017
 |title= Earth History and Palaeogeography
 |publisher= Cambridge University Press
 |isbn= 9781107105324
}}

*{{cite book
 |last1= Erwin
 |first1= Douglas
 |last2= Valentine 
 |first2= James
 |date= 2013
 |title= The Cambrian Explosion: The Construction of Animal Biodiversity
 |publisher= Roberts and Company Publishers
 |isbn= 9781936221035
}}

*{{cite book
 |last1= Holmes
 |first1= Thom
 |date= 2008
 |title= Early Life: The Cambrian Period (Prehistoric Earth)
 |publisher= Chelsea House Publications
 |isbn= 9780816059577
}}

*{{cite book
 |last1= Rafferty
 |first1= John P.
 |date= 2010
 |title= The Paleozoic Era: Diversification of Plant and Animal Life
 |publisher= The Rosen Publishing Group, Inc
 |isbn= 9781615301119
}}