Sửa đổi Emese

{{mới}}
'''Emese''' ([[tiếng Chuvash]] : ''Amăšĕ''<ref>[http://samahsar.blogspot.hu/p/chuvash-english-dictionary_21.html Csuvas szótár]</ref> ; phát âm : /E-mè-sẹ/) là một nhân vật [[huyền thoại]] [[Hungary]] và [[Trung Âu]]<ref>Giấc mộng Emese và huyền thoại chim thiêng Turul [http://nhipcauthegioi.hu/lich-su/GIAC-MONG-CUA-EMESE-VA-HUYEN-THOAI-VE-CON-CHIM-THIENG-TURUL-Phan-1-6666.html 1] [http://nhipcauthegioi.hu/lich-su/CON-CHIM-THIENG-TURUL-VA-LICH-SU-CHINH-PHUC-DAT-NUOC-CUA-NGUOI-HUNG-Phan-2-6667.html 2]</ref>.
[[Hình:Emese álma.jpg|nhỏ|phải|222px|Chân dung hư cấu bà Emese do tác gia [[László Gyula]] họa năm 1850.]]
==Lịch sử==
Cho đến [[thập niên 2020]], vẫn chưa có bất cứ bằng chứng [[khảo cổ]] nào khiến Emese trở thành nhân vật [[lịch sử]]. Tuy nhiên, trong khoảng hơn ngàn năm bà được suy tôn là tổ mẫu tộc [[Magyar]], do đó là một trong những tổ tiên của triều đại [[Árpád]] - tố thành chính lập quốc [[Hungary]] - đồng thời gây cảm hứng cho sự phát triển [[thần thoại Trung Âu]]<ref>[http://www.magyarhon.eu/index.php/magyarsag-eredete/emese-alma Emese álma]</ref>.

Nhân vật Emese được nhắc sớm nhất trong hai trứ tác ''[[Gesta Hungarorum]]'' (1200) và ''[[Chronicon Pictum]]'' (1370-3), tức là nửa [[thiên niên kỉ]] so với thời kì được cho là có Emese hiện diện. Cuộc đời bà hầu như gắn liền với huyền thoại lập quốc [[Hungary]]<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=_IYFGEc_y-g Emese álma és a turulmadár | Szabó Balázs Máté | Tömény Történelem]</ref>.
===Nguyên tự===
Trong [[Ngữ hệ Turk|tiếng Đột Quyết]], ''eme'', ''ana'' hay ''ene'' đều nghĩa là "mẹ", "người mang thai" hoặc "người cho bú"<ref>Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi, 608–610. old.</ref>, vì thế được coi là khởi nguồn danh xưng ''Emese''. Ngoài ra, theo [[Szabados György]]<ref>Szabados György : Ünődbeli asszony - a turulmonda újraértelmezésének két ellenpróbája. (továbbiakban : Szabados 2010.) http://www.arpad.btk.mta.hu/images/e-konyvtar/Szabados_Gyrgy_ndbeli_asszony._A_turulmonda_jrartelmezsnek_kt_ellenprbja.pdf</ref> và [[Szentmártoni Szabó Géza]]<ref>Szentmártoni Szabó G. : „Álmomban azt látám”. Pünkösd hava és a szerelmi álmok. In: Ámor, álom, mámor. A szerelem a régi magyar irodalomban és a szerelem ezredéves hazai kultúrtörténete. Szerk. Szentmártoni Szabó G. Universitas Könyvkiadó, Budapest 2002, p. 402.</ref>, từ này gần âm với [[động từ]] ''émés'' trong [[tiếng Hungary]], nghĩa là "buồn ngủ". Tất cả các nghĩa đều bổ trở tích cực cho truyền thuyết ''Giấc mộng Emese''<ref>Langó Péter : Turulok és Árpádok - Nemzeti emlékezet és koratörténeti emlékek, 2017, 137. old.</ref><ref>"Könnyű belátni, hogy a köznévi ''emsével'' (anyadisznó) csak hangalaki egybecsengés állhat fenn, mert a férfiakat akkor sem nőstény disznókról nevezték el." Szabados 2010.</ref>.
{{div col|colwidth=18em}}
* Emus
* Hemes
* Emes
* Empsa
* Emsa
* Emse
{{div col end}}
===Hành trạng===
Khoảng [[thế kỷ IX]], Emese - phu nhân đại tộc trưởng [[Ügyek]] (có thuyết nói là [[Előd]] con [[Ügyek]]) miền [[Levedia]] (thuộc hãn quốc [[Khazar]]) - thụ thai, nhưng ở cữ đã lâu mà chưa trở dạ.

Một hôm, bà nằm mộng thấy mình đang ở giữa thảo nguyên, đột nhiên có đàn chim dữ (ám chỉ linh vật của các bộ lạc du mục thù địch) hàng vạn con từ đâu sà tới định xé xác, bỗng có con [[turul]]<ref>Gyula Kristó, editor. '''Korai Magyar Történeti Lexikon'''. (9-14. század) (Encyclopedia of the Early Hungarian History - 9-14th centuries). Budapest : Akadémiai Kiadó, 1994. p. 39.</ref><ref>"Feminism, the Murderer of Mothers" by Eva V. Huseby-Darvas, in '''Women out of place: the gender of agency and the race of nationality'''. Brackett F. Williams, (editor) New York: Routeledge, 1996. pp. 161–185.</ref> (linh vật của tộc [[Levedia]], là loài chim săn mồi nửa [[cắt]] nửa [[diều hâu]]) khổng lồ lao ra đả chết chim chúa khiến cả đàn tan chạy. [[Turul]] bỗng cất tiếng người, thì thầm vào tai bà rằng, từ [[tử cung]] bà sẽ tràn ra một dòng sông và dòng sông ấy chảy đi các xứ (ám chỉ huyết thống [[Magyar]]).

Không bao lâu sau, năm 819, Emese hạ sinh nhi tử [[Álmos]], nghĩa là "Tạo Hóa ban". Lớn lên, [[Álmos]] tiến hành thống nhất bảy thị tộc [[Magyar]] bằng minh ước rồi dẫn [[người Magyar]] rời lưu vực [[Volga]] tiến vào đồng bằng [[Karpat]] trù phú, lần hồi đến đời con trai là [[Árpád]] thì kiến lập [[vương quốc Hungary]] hùng cường ở [[Trung Âu]].
==Văn hóa==
Sử gia [[Cổ Hi Lạp]] Ktésziás (? - 398 TCN) có kể truyền thuyết như sau : Bà Mandane khi sắp sinh đại đế [[Kûruš]] bỗng chiêm bao thấy từ bụng mình chảy ra một dòng sông lớn làm lụt cả [[Á châu]]. Bởi vậy, trong thời kì [[Kûruš]] trị vì, [[đế quốc Achaemenid]] thống trị cả ba lục địa<ref>{{chú thích web
| url = http://epa.oszk.hu/00900/00979/00011/06demeny.htm#_edn22
| publisher = Erdélyi Múzeum (58. kötet, 1996.)
| title = Emese álma
| author = Demény István Pál
| date = ngày 19 tháng 9 năm 2006 | accessdate = 
}}</ref>.

Trong cuốn ''[[Khẩu truyền sử thi Magyar]]''<ref>[[Demény István Pál]], ''A magyar szóbeli hősi epika'', Pallas Akadémia, 1997. 337 p. {{ISBN|973-9287-07-7}}</ref> (A magyar szóbeli hősi epika), sử gia [[Demény István Pál]] đề cập một truyền thuyết lưu hành tại [[Tiểu Á]] như sau : Cha của quốc phụ [[Ottoman]] có danh [[Ertoğrul]] (Er = chiến binh, Toğrul = Turul ; Ertoğrul ≈ Ügyek) cưới một thiếu nữ thông thái mang họ '''Edebali''' rồi nằm mộng thấy mình nuốt [[trăng lưỡi liềm]], sau sinh được một con trai đặt là [[Osman]] (Osman ≈ Álmos).

Tại [[Kazakhstan]] cũng lưu truyền một cổ tích về người đàn bà bị chim [[cú]] dụ vào thảo nguyên rồi sinh hai bé trai, sau hậu duệ chúng lập nên một bộ lạc thờ loài chim này<ref>Németh Gyula : A honfoglaló magyarság kialakulása (2. kiad. Bp. 1991. 70.)</ref>.

Tựu trung, huyền thoại Emese là nguồn cảm hứng vô tận cho nghệ giới [[Hungary]] từ [[trung đại]] tới nay. Đầu [[thế kỷ XX]], thi sĩ [[Juhász Gyula]] đã soạn bài ''Giấc mộng Emese''<ref>{{chú thích web
| url = http://mek.oszk.hu/00700/00709/html/vs192301.htm#07
| publisher = Magyar Elektronikus Könyvtár
| title = Juhász Gyula összes versei
| author = [[Juhász Gyula]]
| date = ngày 8 tháng 5 năm 2003 | accessdate = 
}}</ref> (Emese álma) để khơi dậy nhiệt huyết ái quốc trong tâm thức dân tộc [[Hungary]].
* Emese là tục danh nữ tính tại [[Hungary]].
<center><gallery>Hình:Prehistoric Times of Bohemia, Moravia and Slovakia - NM Prague 61.JPG|Quốc điểu [[turul]] trên [[xu]] [[thế kỷ X]]
Hình:Emesesdreemhungary.JPG|Giấc mộng Emese - phù điêu trên bình vàng
Hình:KHM - Nagyszentmiklos Adlerkrug 2.jpg|Giấc mộng Emese - phù điêu trên bình vàng</gallery></center>
<center><gallery>Hình:Nagyszentmiklos 7c korso - Hampel 1894.jpg|Giấc mộng Emese - phù điêu trên bình vàng
Hình:Nagyszentmiklos 7a korso - Hampel 1894.jpg|Giấc mộng Emese - phù điêu trên bình vàng
Hình:Nagyszentmiklos 2c korso - Hampel 1894.jpg|Giấc mộng Emese - phù điêu trên bình vàng</gallery></center>
<center><gallery>Hình:Ugyek.jpg|[[Ügyek]]
Hình:PictaA.jpg|[[Előd]]
Hình:Álmos (Chronicon Pictum 021).jpg|[[Álmos]]
Hình:Arpad Kepes Kronika.jpg|[[Árpád]]</gallery></center>
==Tham khảo==
* [[Thai mộng]]
* [[Ügyek]]
* [[Előd]]
* [[Álmos]]
==Liên kết==
{{reflist|4}}
===Tài liệu===
* {{cite web|last=Marek |first=Miroslav |url=http://genealogy.euweb.cz/arpad/arpad1.html |title= arpad/arpad1.html|publisher= Genealogy.EU}}
* [https://web.archive.org/web/20171006062124/http://vala.hu/makkay-janos/makkay-janos-indul-a-magyar-attila-foldjere-2-atdolgozott-es-bovitett-kiadas-a-szerzo-kiadasa-budapest-2009 Makkay János (2009): ''Indul a magyar Attila földjére''. 2., átdolgozott és bővített kiadás. Budapest.]
===Tư liệu===
* Demény István Pál : [http://erdelyimuzeumfolyoirat.adatbank.transindex.ro/index.php?cid=167 Emese álma], erdelyimuzeumfolyoirat.adatbank.transindex.ro
* [http://mek.oszk.hu/01900/01992/html/ Emese álma - A magyar őstörténet és az államszervezés kora (A kezdetektől 1038-ig)], mek.oszk.hu
* Szabados György : [http://www.arpad.btk.mta.hu/images/e-konyvtar/Szabados_Gyrgy_Attila-s_a_slyomforma_madr_s_a_fehr_elefnt.pdf Attila-ős, a sólyomforma madár és a fehér elefánt.]
* Szabados György : [http://www.arpad.btk.mta.hu/images/e-konyvtar/Szabados_Gyrgy_ndbeli_asszony._A_turulmonda_jrartelmezsnek_kt_ellenprbja.pdf Ünődbeli asszony - a turulmonda újraértelmezésének két ellenpróbája.]
* Szili István : [http://mek.oszk.hu/11400/11483/11483.pdf Etana mennyei utazásától Emese álmáig], mek.oszk.hu
[[Thể loại:Văn học Hungary]]
[[Thể loại:Truyền thuyết]]