Khác biệt giữa các bản “Người”
(Tạo trang mới với nội dung “{{#switch: {{NAMESPACENUMBER}} | 0 = <div style="height:10px;">Thể loại:Mục từ cần bình duyệt</div> <center>File:UnderCon icon.svg|fram…”)
 
Dòng 3: Dòng 3:
 
<!-- BẮT ĐẦU NỘI DUNG MỤC TỪ Ở DƯỚI ĐÂY. XIN ĐỪNG SỬA ĐỔI GÌ TỪ DÒNG NÀY TRỞ LÊN TRÊN, TRƯỚC KHI MỤC TỪ ĐƯỢC BÌNH DUYỆT -->
 
<!-- BẮT ĐẦU NỘI DUNG MỤC TỪ Ở DƯỚI ĐÂY. XIN ĐỪNG SỬA ĐỔI GÌ TỪ DÒNG NÀY TRỞ LÊN TRÊN, TRƯỚC KHI MỤC TỪ ĐƯỢC BÌNH DUYỆT -->
 
'''Con người''' hay '''người''' (''Homo sapiens'') là một [[loài]] [[linh trưởng]] có trí thông minh cao, thành viên còn tồn tại duy nhất của [[phân tông]] [[Hominina]] và cùng với [[tinh tinh]], [[khỉ đột]], [[đười ươi]] làm nên họ [[Hominidae]]. Con người là [[động vật trên cạn]] có đặc điểm tư thế thẳng đứng và đi bằng hai chân; cử động tay khéo léo và sử dụng dụng cụ nhiều so với những [[động vật]] khác; sử dụng [[ngôn ngữ]] phức tạp và không giới hạn so với ngôn ngữ động vật khác; não to, phức tạp hơn những loài linh trưởng khác; và xã hội có tổ chức và tiến bộ ở mức cao.<ref>{{cite journal |vauthors=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume=30 |issue=3 |pages=260–66 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995|bibcode=1990JMolE..30..260G |s2cid=2112935 }}</ref><ref>{{cite web |title=Hominidae Classification |work=Animal Diversity Web @ UMich |url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |access-date=25 September 2006 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20061005035254/http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |archive-date=5 October 2006}}</ref>
 
'''Con người''' hay '''người''' (''Homo sapiens'') là một [[loài]] [[linh trưởng]] có trí thông minh cao, thành viên còn tồn tại duy nhất của [[phân tông]] [[Hominina]] và cùng với [[tinh tinh]], [[khỉ đột]], [[đười ươi]] làm nên họ [[Hominidae]]. Con người là [[động vật trên cạn]] có đặc điểm tư thế thẳng đứng và đi bằng hai chân; cử động tay khéo léo và sử dụng dụng cụ nhiều so với những [[động vật]] khác; sử dụng [[ngôn ngữ]] phức tạp và không giới hạn so với ngôn ngữ động vật khác; não to, phức tạp hơn những loài linh trưởng khác; và xã hội có tổ chức và tiến bộ ở mức cao.<ref>{{cite journal |vauthors=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume=30 |issue=3 |pages=260–66 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995|bibcode=1990JMolE..30..260G |s2cid=2112935 }}</ref><ref>{{cite web |title=Hominidae Classification |work=Animal Diversity Web @ UMich |url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |access-date=25 September 2006 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20061005035254/http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |archive-date=5 October 2006}}</ref>
 +
 +
Một số hominin thời đầu đã biết sử dụng lửa và có mặt trên khắp lục địa [[Á Âu]]. Những người hiện đại ban đầu được cho là đã tách ra ở [[châu Phi]] từ một hominin sớm hơn vào khoảng 300.000 năm trước và bằng chứng [[hóa thạch]] sớm nhất về ''Homo sapiens'' cũng xuất hiện vào khoảng 300.000 năm trước ở châu Phi.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Scerri|first1=Eleanor M. L.|last2=Thomas|first2=Mark G.|last3=Manica|first3=Andrea|last4=Gunz|first4=Philipp|last5=Stock|first5=Jay T.|last6=Stringer|first6=Chris|last7=Grove|first7=Matt|last8=Groucutt|first8=Huw S.|last9=Timmermann|first9=Axel|author-link9= Axel Timmermann|last10=Rightmire|first10=G. Philip|last11=d’Errico|first11=Francesco|date=1 August 2018|title=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|url=https://www.cell.com/trends/ecology-evolution/abstract/S0169-5347(18)30117-4|journal=Trends in Ecology & Evolution|language=en|volume=33|issue=8|pages=582–594|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=6092560}}</ref> Con người bắt đầu biểu hiện hành vi hiện đại từ ít nhất 150.000–75.000 năm trước và có thể sớm hơn.<ref name="Emergence of modern human behavior">{{cite journal | last1 = Henshilwood | first1 = C. S. | last2 = d'Errico | first2 = F. | last3 = Yates | first3 = R. | last4 = Jacobs | first4 = Z. | last5 = Tribolo | first5 = C. | last6 = Duller | first6 = G. A. T. | last7 = Mercier | first7 = N. | last8 = Sealy | first8 = J. C. | last9 = Valladas | first9 = H. | last10 = Watts | first10 = I. | last11 = Wintle | first11 = A. G. | year = 2002 | title = Emergence of modern human behavior: Middle Stone Age engravings from South Africa | journal = Science | volume = 295 | issue = 5558| pages = 1278–1280 | doi=10.1126/science.1067575 | pmid=11786608| bibcode = 2002Sci...295.1278H | s2cid = 31169551 }}</ref><ref name="Backwell2">{{cite journal|last1=Backwell|first1=Lucinda|last2=d'Errico|first2=Francesco|last3=Wadley|first3=Lyn|title=Middle Stone Age bone tools from the Howiesons Poort layers, Sibudu Cave, South Africa|journal=Journal of Archaeological Science|volume=35|issue=6|year=2008|pages=1566–1580|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2007.11.006}}</ref><ref name="McBrearty Brooks 2000">{{cite journal|last1=McBrearty|first1=Sally|last2=Brooks|first2=Allison|date=2000|title=The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior|journal=Journal of Human Evolution|volume=39|issue=5|pages=453–563|doi=10.1006/jhev.2000.0435|pmid=11102266}}</ref><ref name="Henshilwood Marean 2003">{{cite journal|last1=Henshilwood|first1=Christopher|last2=Marean|first2=Curtis|date=2003|title=The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and Their Test Implications|journal=Current Anthropology|volume=44|issue=5|pages=627–651|doi=10.1086/377665|pmid=14971366|s2cid=11081605}}</ref><ref name="Fire as an Engineering Tool of Earl">{{citation|last1=Brown|first1=Kyle S. |last2=Marean| first2=Curtis W. |last3=Herries |first3=Andy I.R. |last4=Jacobs |first4=Zenobia |last5=Tribolo |first5=Chantal |last6=Braun |first6=David |last7=Roberts |first7=David L. |last8=Meyer |first8=Michael C. |author9=Bernatchez, J. |date=14 August 2009 |title=Fire as an Engineering Tool of Early Modern Humans| journal=Science |volume=325 |issue=5942 |pages=859–862 |doi=10.1126/science.1175028 |pmid=19679810|bibcode=2009Sci...325..859B |s2cid=43916405 }}</ref> Trong một số làn sóng di cư, ''H. sapiens'' đã rời khỏi châu Phi và cư trú trên hầu khắp Trái đất.<ref name="evolutionthe1st4billionyears">{{cite book |title=Evolution: The First Four Billion Years |author=McHenry, H.M |chapter=Human Evolution |editor1=Michael Ruse |editor2=Joseph Travis |year=2009 |publisher=The Belknap Press of Harvard University Press |location=Cambridge, Massachusetts |isbn=978-0-674-03175-3 |page=[https://archive.org/details/evolutionfirstfo00mich/page/265 265] |chapter-url=https://archive.org/details/evolutionfirstfo00mich/page/265 }}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Neubauer|first1=Simon|last2=Hublin|first2=Jean-Jacques|last3=Gunz|first3=Philipp|date=1 January 2018|title=The evolution of modern human brain shape|journal=Science Advances|language=en|volume=4|issue=1|pages=eaao5961|doi=10.1126/sciadv.aao5961|issn=2375-2548|pmid=29376123|pmc=5783678|bibcode=2018SciA....4.5961N}}</ref> Sự lan tỏa của con người với số lượng đông đảo và ngày một tăng đã tác động sâu sắc đến [[sinh quyển]] cùng hàng triệu loài vật khác. Trong những ưu điểm then chốt lý giải cho sự tiến hóa thành công phải kể đến bộ não lớn, phát triển cho phép tiếp thu [[lý trí]], [[ngôn ngữ]], [[giải quyết vấn đề]], [[tính xã hội]], và văn hóa thông qua học hỏi lẫn nhau. Con người sử dụng dụng cụ thường xuyên và hiệu quả hơn mọi loại động vật: là loài duy nhất còn tồn tại biết tạo lửa, nấu ăn, tự mặc quần áo, sáng tạo và vận dụng nhiều [[công nghệ]] cùng [[nghệ thuật]] khác.
  
 
== Tham khảo ==
 
== Tham khảo ==
 
{{reflist|colwidth=30em}}
 
{{reflist|colwidth=30em}}

Phiên bản lúc 07:20, ngày 17 tháng 2 năm 2021

UnderCon icon.svg Mục từ này chưa được bình duyệt và có thể cần sự giúp đỡ của bạn để hoàn thiện.

Con người hay người (Homo sapiens) là một loài linh trưởng có trí thông minh cao, thành viên còn tồn tại duy nhất của phân tông Hominina và cùng với tinh tinh, khỉ đột, đười ươi làm nên họ Hominidae. Con người là động vật trên cạn có đặc điểm tư thế thẳng đứng và đi bằng hai chân; cử động tay khéo léo và sử dụng dụng cụ nhiều so với những động vật khác; sử dụng ngôn ngữ phức tạp và không giới hạn so với ngôn ngữ động vật khác; não to, phức tạp hơn những loài linh trưởng khác; và xã hội có tổ chức và tiến bộ ở mức cao.[1][2]

Một số hominin thời đầu đã biết sử dụng lửa và có mặt trên khắp lục địa Á Âu. Những người hiện đại ban đầu được cho là đã tách ra ở châu Phi từ một hominin sớm hơn vào khoảng 300.000 năm trước và bằng chứng hóa thạch sớm nhất về Homo sapiens cũng xuất hiện vào khoảng 300.000 năm trước ở châu Phi.[3] Con người bắt đầu biểu hiện hành vi hiện đại từ ít nhất 150.000–75.000 năm trước và có thể sớm hơn.[4][5][6][7][8] Trong một số làn sóng di cư, H. sapiens đã rời khỏi châu Phi và cư trú trên hầu khắp Trái đất.[9][10] Sự lan tỏa của con người với số lượng đông đảo và ngày một tăng đã tác động sâu sắc đến sinh quyển cùng hàng triệu loài vật khác. Trong những ưu điểm then chốt lý giải cho sự tiến hóa thành công phải kể đến bộ não lớn, phát triển cho phép tiếp thu lý trí, ngôn ngữ, giải quyết vấn đề, tính xã hội, và văn hóa thông qua học hỏi lẫn nhau. Con người sử dụng dụng cụ thường xuyên và hiệu quả hơn mọi loại động vật: là loài duy nhất còn tồn tại biết tạo lửa, nấu ăn, tự mặc quần áo, sáng tạo và vận dụng nhiều công nghệ cùng nghệ thuật khác.

Tham khảo

  1. Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J (1990), "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids", J Mol Evol, 30 (3): 260–66, Bibcode:1990JMolE..30..260G, doi:10.1007/BF02099995, PMID 2109087, S2CID 2112935
  2. "Hominidae Classification", Animal Diversity Web @ UMich, lưu trữ từ tài liệu gốc ngày 5 tháng 10 năm 2006, truy cập ngày 25 tháng 9 năm 2006
  3. Scerri, Eleanor M. L.; Thomas, Mark G.; Manica, Andrea; Gunz, Philipp; Stock, Jay T.; Stringer, Chris; Grove, Matt; Groucutt, Huw S.; Timmermann, Axel; Rightmire, G. Philip; d’Errico, Francesco (ngày 1 tháng 8 năm 2018), "Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?", Trends in Ecology & Evolution (trong English), 33 (8): 582–594, doi:10.1016/j.tree.2018.05.005, ISSN 0169-5347, PMC 6092560, PMID 30007846
  4. Henshilwood, C. S.; d'Errico, F.; Yates, R.; Jacobs, Z.; Tribolo, C.; Duller, G. A. T.; Mercier, N.; Sealy, J. C.; Valladas, H.; Watts, I.; Wintle, A. G. (2002), "Emergence of modern human behavior: Middle Stone Age engravings from South Africa", Science, 295 (5558): 1278–1280, Bibcode:2002Sci...295.1278H, doi:10.1126/science.1067575, PMID 11786608, S2CID 31169551
  5. Backwell, Lucinda; d'Errico, Francesco; Wadley, Lyn (2008), "Middle Stone Age bone tools from the Howiesons Poort layers, Sibudu Cave, South Africa", Journal of Archaeological Science, 35 (6): 1566–1580, doi:10.1016/j.jas.2007.11.006, ISSN 0305-4403
  6. McBrearty, Sally; Brooks, Allison (2000), "The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior", Journal of Human Evolution, 39 (5): 453–563, doi:10.1006/jhev.2000.0435, PMID 11102266
  7. Henshilwood, Christopher; Marean, Curtis (2003), "The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and Their Test Implications", Current Anthropology, 44 (5): 627–651, doi:10.1086/377665, PMID 14971366, S2CID 11081605
  8. Brown, Kyle S.; Marean, Curtis W.; Herries, Andy I.R.; Jacobs, Zenobia; Tribolo, Chantal; Braun, David; Roberts, David L.; Meyer, Michael C.; Bernatchez, J. (ngày 14 tháng 8 năm 2009), "Fire as an Engineering Tool of Early Modern Humans", Science, 325 (5942): 859–862, Bibcode:2009Sci...325..859B, doi:10.1126/science.1175028, PMID 19679810, S2CID 43916405
  9. McHenry, H.M (2009), "Human Evolution", trong Michael Ruse; Joseph Travis (bt.), Evolution: The First Four Billion Years, Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press, tr. 265, ISBN 978-0-674-03175-3
  10. Neubauer, Simon; Hublin, Jean-Jacques; Gunz, Philipp (ngày 1 tháng 1 năm 2018), "The evolution of modern human brain shape", Science Advances (trong English), 4 (1): eaao5961, Bibcode:2018SciA....4.5961N, doi:10.1126/sciadv.aao5961, ISSN 2375-2548, PMC 5783678, PMID 29376123