Khác biệt giữa các bản “Ngân Hà”

Bản hiện tại lúc 00:59, ngày 29 tháng 9 năm 2024

Cảnh tượng Ngân Hà hướng về chòm sao Nhân Mã (bao gồm tâm Ngân Hà) từ Sa mạc Black Rock, Nevada, Hoa Kỳ.

Ngân Hà là thiên hà chứa Hệ Mặt Trời của chúng ta.^[1] Nhìn từ Trái Đất vào buổi đêm, Ngân Hà hiện lên như một dải ánh sáng mờ vắt qua bầu trời.^[2] Con người đã trông thấy dải ánh sáng này từ thuở ban sơ,^[3] thế nhưng phải đến đầu thế kỷ 17 Galileo Galilei nhờ kính viễn vọng mới khám phá ra ánh sáng của nó đến từ vô số vì sao đơn lẻ.^[4] Vào năm 1785 William và Caroline Herschel vận dụng phương pháp đếm số sao trên bầu trời đã đi đến kết luận Ngân Hà có dạng đĩa phẳng^{[↓ 1]} và Mặt Trời nằm gần tâm đĩa.^[7] Giờ thì chúng ta biết rằng Ngân Hà đúng là có dạng đĩa, nhưng Mặt Trời không nằm gần tâm của nó.^[8]

Ngân Hà là thiên hà xoắn ốc có thanh^[9] chứa một phần đĩa tròn, quay, sáng nhất có đường kính khoảng 100.000 năm ánh sáng^[10] và độ dày 2.000 năm ánh sáng.^[11] Sao, khí và bụi không phân bổ đều khắp đĩa mà tập trung ở thanh giữa và các nhánh xoắn ốc.^[12] Ở trung tâm, tập hợp các ngôi sao tạo thành một chỗ phình có dạng ellipsoid, rộng 20.000 năm ánh sáng^[13] và dày 10.000 năm ánh sáng.^[14] Trái ngược với đĩa là nơi có nhiều sao tương đối trẻ, đa số sao ở chỗ phình là sao khổng lồ đỏ già.^[15] Bao quanh đĩa và chỗ phình là quầng dạng cầu chứa các cụm sao cầu và sao già rải rác.^[16] Tổng khối lượng của Ngân Hà là khoảng 1,08×10¹² lần khối lượng Mặt Trời, trong đó vật chất tối chiếm đến khoảng 90%.^[17] Số lượng sao trong Ngân Hà là hơn 100 tỷ,^[18] và Ngân Hà cũng chỉ là một trong số hơn 100 tỷ thiên hà ở vũ trụ.^{[↓ 2]}^[20]

Toàn bộ Ngân Hà đang quay và mỗi ngôi sao quay theo một quỹ đạo riêng quanh tâm Ngân Hà.^[21] Sao càng gần tâm thì càng hoàn thành quỹ đạo sớm hơn,^[22] điều này có thể lý giải cho sự hình thành các nhánh xoắn ốc nhưng cấu trúc này không tồn tại vĩnh viễn.^[23] Mặt Trời nằm gần rìa trong của một nhánh ngắn tên là Orion,^[24] cách tâm khoảng 27.000 năm ánh sáng.^[25] Tâm của Ngân Hà nằm về hướng chòm sao Nhân Mã và ở đó tồn tại một nguồn sóng vô tuyến lạ không có dấu hiệu chuyển động.^[26] Nguồn này, tên gọi Nhân Mã A*, gần như là một lỗ đen siêu khối lượng có khối lượng gấp 4 triệu lần Mặt Trời trong khi kích cỡ chỉ bằng 17 lần.^[27]

Ngân Hà hình thành vào khoảng 13 tỷ năm trước từ một đám mây tiền thiên hà có dạng gần cầu chứa hydro và heli.^[28] Vài trăm triệu năm sau, đám mây này suy sụp bởi lực hấp dẫn, cuối cùng tạo ra một đĩa mỏng quay.^[29] Một mô hình khác chỉ ra Ngân Hà hình thành từ sự sáp nhập các đám khí nhỏ hơn và quá trình tương tự vẫn đang diễn ra.^[30] Các thiên hà nhỏ ở quá gần Ngân Hà bị giằng xé và các ngôi sao của chúng bị kéo vào quỹ đạo quay trong quầng Ngân Hà, tạo ra những dòng sao.^[31] Trong tương lai, khoảng 4 tỷ năm tới, Ngân Hà sẽ va chạm với thiên hà Tiên Nữ và 2 tỷ năm sau đó chúng sẽ hợp nhất thành một thiên hà.^[32]

Ngân Hà là thiên hà lớn thứ hai trong Nhóm Địa phương, một nhóm gồm hơn 50 thiên hà có phạm vi 10 triệu năm ánh sáng.^[33] Nhiều thiên hà nhỏ hơn trong nhóm này là vệ tinh của Ngân Hà, tiêu biểu như Đám mây Magellan Lớn và Đám mây Magellan Nhỏ.^[34] Cũng giống Ngân Hà, hai thiên hà chính còn lại là Tiên Nữ và Tam Giác đều là thiên hà xoắn ốc.^[35]

Tên gọi Ngân Hà là một từ Hán Việt có nghĩa dòng sông bạc hay dòng sông màu trắng, như một sự liên tưởng từ hình ảnh của nó trên bầu trời đêm.^{[↓ 3]}

Chú thích[sửa]

↑ Hoặc dạng bánh xe^[5] hay đá mài.^[6]
↑ Một nghiên cứu năm 2016^[19] ước tính vũ trụ quan sát thấy có khoảng 2.000 tỷ thiên hà, gấp nhiều lần suy nghĩ trước kia.^[20]
↑ Từ này có gốc tiếng Hán: ngân (銀) là "bạc, trắng", hà (河) là "sông". Có thể tra cứu tại các loại từ điển khác nhau.

Tham khảo[sửa]

↑ Greenstein 2013, tr. 453.
↑ Bennett et al. 2016, tr. 581; Greenstein 2013, tr. 454; Nicolson 1999, tr. 197; Fraknoi et al. 2016, tr. 895.
↑ Nicolson 1999, tr. 197; Waller 2013, tr. 10.
↑ Bennett et al. 2016, tr. 581; Nicolson 1999, tr. 197; Fraknoi et al. 2016.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 896.
↑ Greenstein 2013, tr. 458.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 896; Nicolson 1999, tr. 198.
↑ Nicolson 1999, tr. 198; Bennett et al. 2016, tr. 581.
↑ Nicolson 1999.
↑ Bennett et al. 2016, tr. 581; Fraknoi et al. 2016, tr. 899; Waller 2013, tr. 82.
↑ Nicolson 1999, tr. 198; Fraknoi et al. 2016, tr. 899; Waller 2013, tr. 244.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 900.
↑ Nicolson 1999, tr. 198; Fraknoi et al. 2016, tr. 901; Waller 2013, tr. 222.
↑ Waller 2013, tr. 222.
↑ Nicolson 1999, tr. 200; Waller 2013, tr. 224.
↑ Nicolson 1999, tr. 200; Fraknoi et al. 2016, tr. 902.
↑ Cautun et al. 2020, tr. 1, 19.
↑ Nicolson 1999, tr. 198; Waller 2013, tr. 82; Bennett et al. 2016, tr. 581.
↑ Conselice et al. 2016.
↑ ^a ^b Castelvecchi 2016.
↑ Nicolson 1999, tr. 200; Bennett et al. 2016, tr. 582.
↑ Nicolson 1999, tr. 200.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 907–908; Greenstein 2013, tr. 465–466.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 906.
↑ Nicolson 1999, tr. 198; Bennett et al. 2016, tr. 581; Waller 2013, tr. 52.
↑ Nicolson 1999, tr. 203; Bennett et al. 2016, tr. 597.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 915; Bennett et al. 2016, tr. 597.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 921; Bennett et al. 2016, tr. 595.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 921–922; Bennett et al. 2016, tr. 595.
↑ Bennett et al. 2016, tr. 595–596.
↑ Fraknoi et al. 2016, tr. 922–924.
↑ Cowen 2012.
↑ Redd 2017.
↑ Nicolson 1999, tr. 213–214; Redd 2017.
↑ Nicolson 1999, tr. 213.

Tạp chí[sửa]

Cautun, Marius; Benítez-Llambay, Alejandro; Deason, Alis J; Frenk, Carlos S; Fattahi, Azadeh; Gómez, Facundo A; Grand, Robert J J; Oman, Kyle A; Navarro, Julio F; Simpson, Christine M (ngày 17 tháng 4 năm 2020), "The milky way total mass profile as inferred from Gaia DR2", Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 494 (3): 4291–4313, arXiv:1911.04557v2, Bibcode:2020MNRAS.494.4291C, doi:10.1093/mnras/staa1017, S2CID 207863711
Conselice, Christopher J.; Wilkinson, Aaron; Duncan, Kenneth; Mortlock, Alice (ngày 13 tháng 10 năm 2016), "The Evolution of Galaxy Number Density at z < 8 and its Implications", The Astrophysical Journal, 830 (2): 83, arXiv:1607.03909v2, doi:10.3847/0004-637X/830/2/83, S2CID 17424588
Castelvecchi, Davide (ngày 14 tháng 10 năm 2016), "Universe has ten times more galaxies than researchers thought", Nature, doi:10.1038/nature.2016.20809, S2CID 125550751
Cowen, Ron (ngày 31 tháng 5 năm 2012), "Andromeda on collision course with the Milky Way", Nature, doi:10.1038/nature.2012.10765, S2CID 124815138
Redd, Nola Taylor (ngày 18 tháng 12 năm 2017), "Astronomers track dwarf galaxies to better understand the Milky Way's make-up and evolution", Proceedings of the National Academy of Sciences, 115 (51): 12836–12838, doi:10.1073/pnas.1817136115, PMC 6304947, PMID 30568025, S2CID 58645004

Sách[sửa]

Greenstein, George (2013), Understanding the Universe, Cambridge University Press, ISBN 978-1-139-02247-7
Fraknoi, Andrew; Morrison, David; Wolff, Sidney C. (2016), Astronomy, OpenStax, ISBN 978-1-947172-24-1
Bennett, Jeffrey O.; Donahue, Megan O.; Schneider, Nicholas; Voit, Mark (2016), The Cosmic Perspective (lxb. 8), Pearson, ISBN 978-0-134-07382-8
Nicolson, Iain (1999), Unfolding our Universe, Cambridge University Press, ISBN 978-0-511-58462-6
Waller, William H. (2013), The Milky Way: An Insider's Guide, Princeton University Press, ISBN 978-1-4008-4737-2

[7] Hoặc dạng bánh xe^[5] hay đá mài.^[6]

[22] Một nghiên cứu năm 2016^[19] ước tính vũ trụ quan sát thấy có khoảng 2.000 tỷ thiên hà, gấp nhiều lần suy nghĩ trước kia.^[20]

[38] Từ này có gốc tiếng Hán: ngân (銀) là "bạc, trắng", hà (河) là "sông". Có thể tra cứu tại các loại từ điển khác nhau.

[FOOTNOTEGreenstein2013453-1] Greenstein 2013, tr. 453.

[FOOTNOTEBennett_et_al.2016581Greenstein2013454Nicolson1999197Fraknoi_et_al.2016895-2] Bennett et al. 2016, tr. 581; Greenstein 2013, tr. 454; Nicolson 1999, tr. 197; Fraknoi et al. 2016, tr. 895.

[FOOTNOTENicolson1999197Waller201310-3] Nicolson 1999, tr. 197; Waller 2013, tr. 10.

[FOOTNOTEBennett_et_al.2016581Nicolson1999197Fraknoi_et_al.2016-4] Bennett et al. 2016, tr. 581; Nicolson 1999, tr. 197; Fraknoi et al. 2016.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016896-5] Fraknoi et al. 2016, tr. 896.

[FOOTNOTEGreenstein2013458-6] Greenstein 2013, tr. 458.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016896Nicolson1999198-8] Fraknoi et al. 2016, tr. 896; Nicolson 1999, tr. 198.

[FOOTNOTENicolson1999198Bennett_et_al.2016581-9] Nicolson 1999, tr. 198; Bennett et al. 2016, tr. 581.

[FOOTNOTENicolson1999-10] Nicolson 1999.

[FOOTNOTEBennett_et_al.2016581Fraknoi_et_al.2016899Waller201382-11] Bennett et al. 2016, tr. 581; Fraknoi et al. 2016, tr. 899; Waller 2013, tr. 82.

[FOOTNOTENicolson1999198Fraknoi_et_al.2016899Waller2013244-12] Nicolson 1999, tr. 198; Fraknoi et al. 2016, tr. 899; Waller 2013, tr. 244.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016900-13] Fraknoi et al. 2016, tr. 900.

[FOOTNOTENicolson1999198Fraknoi_et_al.2016901Waller2013222-14] Nicolson 1999, tr. 198; Fraknoi et al. 2016, tr. 901; Waller 2013, tr. 222.

[FOOTNOTEWaller2013222-15] Waller 2013, tr. 222.

[FOOTNOTENicolson1999200Waller2013224-16] Nicolson 1999, tr. 200; Waller 2013, tr. 224.

[FOOTNOTENicolson1999200Fraknoi_et_al.2016902-17] Nicolson 1999, tr. 200; Fraknoi et al. 2016, tr. 902.

[FOOTNOTECautun_et_al.20201.2C_19-18] Cautun et al. 2020, tr. 1, 19.

[FOOTNOTENicolson1999198Waller201382Bennett_et_al.2016581-19] Nicolson 1999, tr. 198; Waller 2013, tr. 82; Bennett et al. 2016, tr. 581.

[FOOTNOTEConselice_et_al.2016-20] Conselice et al. 2016.

[FOOTNOTECastelvecchi2016-21] Castelvecchi 2016.

[FOOTNOTENicolson1999200Bennett_et_al.2016582-23] Nicolson 1999, tr. 200; Bennett et al. 2016, tr. 582.

[FOOTNOTENicolson1999200-24] Nicolson 1999, tr. 200.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016907.E2.80.93908Greenstein2013465.E2.80.93466-25] Fraknoi et al. 2016, tr. 907–908; Greenstein 2013, tr. 465–466.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016906-26] Fraknoi et al. 2016, tr. 906.

[FOOTNOTENicolson1999198Bennett_et_al.2016581Waller201352-27] Nicolson 1999, tr. 198; Bennett et al. 2016, tr. 581; Waller 2013, tr. 52.

[FOOTNOTENicolson1999203Bennett_et_al.2016597-28] Nicolson 1999, tr. 203; Bennett et al. 2016, tr. 597.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016915Bennett_et_al.2016597-29] Fraknoi et al. 2016, tr. 915; Bennett et al. 2016, tr. 597.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016921Bennett_et_al.2016595-30] Fraknoi et al. 2016, tr. 921; Bennett et al. 2016, tr. 595.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016921.E2.80.93922Bennett_et_al.2016595-31] Fraknoi et al. 2016, tr. 921–922; Bennett et al. 2016, tr. 595.

[FOOTNOTEBennett_et_al.2016595.E2.80.93596-32] Bennett et al. 2016, tr. 595–596.

[FOOTNOTEFraknoi_et_al.2016922.E2.80.93924-33] Fraknoi et al. 2016, tr. 922–924.

[FOOTNOTECowen2012-34] Cowen 2012.

[FOOTNOTERedd2017-35] Redd 2017.

[FOOTNOTENicolson1999213.E2.80.93214Redd2017-36] Nicolson 1999, tr. 213–214; Redd 2017.

[FOOTNOTENicolson1999213-37] Nicolson 1999, tr. 213.

[1]

[2]

[3]

[4]

[↓ 1]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[↓ 2]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[↓ 3]

[5]

[6]

[19]

@@ Dòng 1: / Dòng 1: @@
 <indicator name="mới">[[File:UnderCon icon.svg|40px|link={{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|alt=Mục từ này cần được bình duyệt|Mục từ này cần được bình duyệt]]</indicator>
-[[File:Milky_Way_Night_Sky_Black_Rock_Desert_Nevada.jpg|thumb|Cảnh tượng Ngân Hà hướng về [[chòm sao Nhân Mã]] (bao gồm tâm Ngân Hà) từ [[Sa mạc Black Rock]], Nevada, Hoa Kỳ. Thiên thể sáng ngời ở góc dưới bên phải là [[Sao Mộc]], ngay trên [[Antares]].]]
+[[File:Milky_Way_Night_Sky_Black_Rock_Desert_Nevada.jpg|thumb|Cảnh tượng Ngân Hà hướng về [[chòm sao Nhân Mã]] (bao gồm tâm Ngân Hà) từ [[Sa mạc Black Rock]], Nevada, Hoa Kỳ.]]
-'''Ngân Hà''' là [[thiên hà]] chứa [[Hệ Mặt trời]] của chúng ta.{{sfn|Greenstein|2013|p=453}} Nhìn từ Trái đất vào buổi đêm, Ngân Hà hiện lên như một dải ánh sáng mờ vắt qua bầu trời.{{sfnm|1a1=Bennett et al.|1y=2016|1p=581|2a1=Greenstein|2y=2013|2p=454|3a1=Nicolson|3y=1999|3p=197|4a1=Fraknoi et al.|4y=2016|4p=895}} Con người đã trông thấy dải ánh sáng này từ thưở khai sinh,{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=197|2a1=Waller|2y=2013|2p=10}} thế nhưng phải đến đầu thế kỷ 17 [[Galileo Galilei]] nhờ [[kính viễn vọng]] mới khám phá ra ánh sáng của nó đến từ vô số vì sao đơn lẻ.{{sfnm|1a1=Bennett et al.|1y=2016|1p=581|2a1=Nicolson|2y=1999|2p=197|3a1=Fraknoi et al.|3y=2016|4p=895}} Vào năm 1785 William và Caroline Herschel vận dụng phương pháp đếm số sao trên bầu trời đã đi đến kết luận Ngân Hà có dạng đĩa phẳng{{efn|Hoặc dạng bánh xe{{sfn|Fraknoi et al.|2016|p=896}} hay đá mài.{{sfn|Greenstein|2013|p=458}}}} và [[Mặt trời]] nằm gần tâm đĩa.{{sfnm|1a1=Fraknoi et al.|1y=2016|1p=896|2a1=Nicolson|2y=1999|2p=198}} Giờ thì chúng ta biết rằng Ngân Hà đúng là có dạng đĩa,{{efn|Không quá phẳng, ở giữa hơi phình.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=581}}}} nhưng Mặt trời không nằm gần tâm của nó.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=581}}
+'''Ngân Hà''' là [[thiên hà]] chứa [[Hệ Mặt Trời]] của chúng ta.{{sfn|Greenstein|2013|p=453}} Nhìn từ Trái Đất vào buổi đêm, Ngân Hà hiện lên như một dải ánh sáng mờ vắt qua bầu trời.{{sfnm|1a1=Bennett et al.|1y=2016|1p=581|2a1=Greenstein|2y=2013|2p=454|3a1=Nicolson|3y=1999|3p=197|4a1=Fraknoi et al.|4y=2016|4p=895}} Con người đã trông thấy dải ánh sáng này từ thuở ban sơ,{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=197|2a1=Waller|2y=2013|2p=10}} thế nhưng phải đến đầu thế kỷ 17 [[Galileo Galilei]] nhờ [[kính viễn vọng]] mới khám phá ra ánh sáng của nó đến từ vô số vì sao đơn lẻ.{{sfnm|1a1=Bennett et al.|1y=2016|1p=581|2a1=Nicolson|2y=1999|2p=197|3a1=Fraknoi et al.|3y=2016|4p=895}} Vào năm 1785 William và Caroline Herschel vận dụng phương pháp đếm số sao trên bầu trời đã đi đến kết luận Ngân Hà có dạng đĩa phẳng{{efn|Hoặc dạng bánh xe{{sfn|Fraknoi et al.|2016|p=896}} hay đá mài.{{sfn|Greenstein|2013|p=458}}}} và [[Mặt Trời]] nằm gần tâm đĩa.{{sfnm|1a1=Fraknoi et al.|1y=2016|1p=896|2a1=Nicolson|2y=1999|2p=198}} Giờ thì chúng ta biết rằng Ngân Hà đúng là có dạng đĩa, nhưng Mặt Trời không nằm gần tâm của nó.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=581}}
-Ngân Hà là [[thiên hà xoắn ốc có thanh]]{{sfnm|Nicolson|1999|p=206}} chứa một phần đĩa tròn, quay, sáng nhất có đường kính khoảng 100.000 năm ánh sáng{{sfnm|1a1=Bennett et al.|1y=2016|1p=581|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=899|3a1=Waller|3y=2013|3p=82}} và độ dày 2.000 năm ánh sáng.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=899|3a1=Waller|3y=2013|3p=244}} [[Sao]], khí và bụi không phân bổ đều khắp đĩa mà tập trung ở thanh giữa và các nhánh xoắn ốc.{{sfn|Fraknoi et al.|2016|p=900}} Ở trung tâm, tập hợp các ngôi sao tạo thành một chỗ phình có dạng [[ellipsoid]], rộng 20.000 năm ánh sáng{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=901|3a1=Waller|3y=2013|3p=222}} và dày 10.000 năm ánh sáng.{{sfn|Waller|2013|p=222}} Trái ngược với đĩa là nơi có nhiều sao tương đối trẻ, đa số sao ở chỗ phình là [[sao khổng lồ đỏ]] già.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=200|2a1=Waller|2y=2013|2p=224}} Bao quanh đĩa và chỗ phình là [[quầng thiên hà|quầng]] dạng cầu chứa các [[cụm sao cầu]] và sao già rải rác.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=200|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=902}} Tổng khối lượng của Ngân Hà là khoảng 1,08{{e|12}} lần [[khối lượng Mặt trời]], trong đó [[vật chất tối]] chiếm đến khoảng 90%.{{sfn|Cautun et al.|2020|p=1, 19}} Số lượng sao trong Ngân Hà là hơn 100 tỷ,{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Waller|2y=2013|2p=82|3a1=Bennett et al.|3y=2016|3p=581}} và Ngân Hà cũng chỉ là một trong số hơn 100 tỷ thiên hà ở vũ trụ.{{efn|Một nghiên cứu năm 2016{{sfn|Conselice et al.|2016|p=1}} ước tính vũ trụ quan sát thấy có hơn 2.000 tỷ thiên hà, gấp hơn 10 lần suy nghĩ trước kia.{{sfn|Castelvecchi|2016|p=1, 2}}}}{{sfn|Castelvecchi|2016|p=1, 2}}
+Ngân Hà là [[thiên hà xoắn ốc có thanh]]{{sfnm|Nicolson|1999|p=206}} chứa một phần đĩa tròn, quay, sáng nhất có đường kính khoảng 100.000 [[năm ánh sáng]]{{sfnm|1a1=Bennett et al.|1y=2016|1p=581|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=899|3a1=Waller|3y=2013|3p=82}} và độ dày 2.000 năm ánh sáng.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=899|3a1=Waller|3y=2013|3p=244}} [[Sao]], khí và bụi không phân bổ đều khắp đĩa mà tập trung ở thanh giữa và các nhánh xoắn ốc.{{sfn|Fraknoi et al.|2016|p=900}} Ở trung tâm, tập hợp các ngôi sao tạo thành một chỗ phình có dạng [[ellipsoid]], rộng 20.000 năm ánh sáng{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=901|3a1=Waller|3y=2013|3p=222}} và dày 10.000 năm ánh sáng.{{sfn|Waller|2013|p=222}} Trái ngược với đĩa là nơi có nhiều sao tương đối trẻ, đa số sao ở chỗ phình là [[sao khổng lồ đỏ]] già.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=200|2a1=Waller|2y=2013|2p=224}} Bao quanh đĩa và chỗ phình là [[quầng thiên hà|quầng]] dạng cầu chứa các [[cụm sao cầu]] và sao già rải rác.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=200|2a1=Fraknoi et al.|2y=2016|2p=902}} Tổng khối lượng của Ngân Hà là khoảng 1,08{{e|12}} lần [[khối lượng Mặt Trời]], trong đó [[vật chất tối]] chiếm đến khoảng 90%.{{sfn|Cautun et al.|2020|p=1, 19}} Số lượng sao trong Ngân Hà là hơn 100 tỷ,{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Waller|2y=2013|2p=82|3a1=Bennett et al.|3y=2016|3p=581}} và Ngân Hà cũng chỉ là một trong số hơn 100 tỷ thiên hà ở vũ trụ.{{efn|Một nghiên cứu năm 2016{{sfn|Conselice et al.|2016}} ước tính vũ trụ quan sát thấy có khoảng 2.000 tỷ thiên hà, gấp nhiều lần suy nghĩ trước kia.{{sfn|Castelvecchi|2016}}}}{{sfn|Castelvecchi|2016}}
-{{clear}}
+Toàn bộ Ngân Hà đang quay và mỗi ngôi sao quay theo một quỹ đạo riêng quanh tâm Ngân Hà.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=200|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=582}} Sao càng gần tâm thì càng hoàn thành quỹ đạo sớm hơn,{{sfn|Nicolson|1999|p=200}} điều này có thể lý giải cho sự hình thành các nhánh xoắn ốc nhưng cấu trúc này không tồn tại vĩnh viễn.{{sfnm|1a1=Fraknoi et al.|1y=2016|1p=907–908|2a1=Greenstein|2y=2013|2p=465–466}} Mặt Trời nằm gần rìa trong của một nhánh ngắn tên là [[nhánh Orion|Orion]],{{sfn|Fraknoi et al.|2016|p=906}} cách tâm khoảng 27.000 năm ánh sáng.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=198|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=581|3a1=Waller|3y=2013|3p=52}} Tâm của Ngân Hà nằm về hướng [[chòm sao Nhân Mã]] và ở đó tồn tại một nguồn sóng vô tuyến lạ không có dấu hiệu chuyển động.{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=203|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=597}} Nguồn này, tên gọi [[Nhân Mã A*]], gần như là một [[lỗ đen siêu khối lượng]] có khối lượng gấp 4 triệu lần Mặt Trời trong khi kích cỡ chỉ bằng 17 lần.{{sfnm|1a1=Fraknoi et al.|1y=2016|1p=915|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=597}}
+Ngân Hà hình thành vào khoảng 13 tỷ năm trước từ một đám mây tiền thiên hà có dạng gần cầu chứa hydro và heli.{{sfnm|1a1=Fraknoi et al.|1y=2016|1p=921|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=595}} Vài trăm triệu năm sau, đám mây này suy sụp bởi lực hấp dẫn, cuối cùng tạo ra một đĩa mỏng quay.{{sfnm|1a1=Fraknoi et al.|1y=2016|1p=921–922|2a1=Bennett et al.|2y=2016|2p=595}} Một mô hình khác chỉ ra Ngân Hà hình thành từ sự sáp nhập các đám khí nhỏ hơn và quá trình tương tự vẫn đang diễn ra.{{sfn|Bennett et al.|2016|p=595–596}} Các thiên hà nhỏ ở quá gần Ngân Hà bị giằng xé và các ngôi sao của chúng bị kéo vào quỹ đạo quay trong quầng Ngân Hà, tạo ra những [[dòng sao]].{{sfn|Fraknoi et al.|2016|p=922–924}} Trong tương lai, khoảng 4 tỷ năm tới, Ngân Hà sẽ va chạm với [[thiên hà Tiên Nữ]] và 2 tỷ năm sau đó chúng sẽ hợp nhất thành một thiên hà.{{sfn|Cowen|2012}}
+Ngân Hà là thiên hà lớn thứ hai trong [[Nhóm Địa phương]], một nhóm gồm hơn 50 thiên hà có phạm vi 10 triệu năm ánh sáng.{{sfn|Redd|2017}} Nhiều thiên hà nhỏ hơn trong nhóm này là [[thiên hà vệ tinh|vệ tinh]] của Ngân Hà, tiêu biểu như [[Đám mây Magellan Lớn]] và [[Đám mây Magellan Nhỏ]].{{sfnm|1a1=Nicolson|1y=1999|1p=213–214|2a1=Redd|2y=2017}} Cũng giống Ngân Hà, hai thiên hà chính còn lại là Tiên Nữ và [[thiên hà Tam Giác|Tam Giác]] đều là thiên hà xoắn ốc.{{sfn|Nicolson|1999|p=213}}
+Tên gọi ''Ngân Hà'' là một [[từ Hán Việt]] có nghĩa ''dòng sông bạc'' hay ''dòng sông màu trắng'', như một sự liên tưởng từ hình ảnh của nó trên bầu trời đêm.{{efn|Từ này có gốc [[tiếng Hán]]: ''ngân'' (銀) là "bạc, trắng", ''hà'' (河) là "sông". Có thể tra cứu tại các loại từ điển khác nhau.}}
 == Chú thích ==
@@ Dòng 17: / Dòng 23: @@
 *{{cite journal | last1 = Conselice | first1 = Christopher J. | last2 = Wilkinson | first2 = Aaron | last3 = Duncan | first3 = Kenneth | last4 = Mortlock | first4 = Alice | title = The Evolution of Galaxy Number Density at z < 8 and its Implications | journal = The Astrophysical Journal | date = 13 October 2016 | volume = 830 | issue = 2 | page = 83 | doi = 10.3847/0004-637X/830/2/83 | arxiv = 1607.03909v2 | s2cid = 17424588 | doi-access = free | ref = {{harvid|Conselice et al.|2016}}}}
 *{{cite journal | last = Castelvecchi | first = Davide | title = Universe has ten times more galaxies than researchers thought | journal = Nature | date = 14 October 2016 | doi = 10.1038/nature.2016.20809 | s2cid = 125550751 | doi-access = free}}
+*{{cite journal | last = Cowen | first = Ron | title = Andromeda on collision course with the Milky Way | journal = Nature | date = 31 May 2012 | doi = 10.1038/nature.2012.10765 | s2cid = 124815138 | doi-access = free}}
+*{{cite journal | last = Redd | first = Nola Taylor | title = Astronomers track dwarf galaxies to better understand the Milky Way’s make-up and evolution | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | date = 18 December 2017 | volume = 115 | issue = 51 | pages = 12836–12838 | doi = 10.1073/pnas.1817136115 | pmid = 30568025 | pmc = 6304947 | s2cid = 58645004 | doi-access = free}}
 === Sách ===
-*{{cite book | last = Greenstein | first = George |  title = Understanding the Universe | date = 2013 | publisher = Cambridge University Press | isbn = 978-1-139-02247-7 | doi = 10.1017/CBO9781139022477}}
+*{{cite book | last = Greenstein | first = George |  title = Understanding the Universe | date = 2013 | publisher = Cambridge University Press | isbn = 978-1-139-02247-7 | url = https://doi.org/10.1017/CBO9781139022477}}
 *{{cite book | last1 = Fraknoi | first1 = Andrew | last2 = Morrison | first2 = David | last3 = Wolff | first3 = Sidney C. | date = 2016 | title = Astronomy | url = https://openstax.org/details/books/astronomy | publisher = OpenStax | isbn = 978-1-947172-24-1 | ref = {{harvid|Fraknoi et al.|2016}}}}
 *{{cite book | last1 = Bennett | first1 = Jeffrey O. | last2 = Donahue | first2 = Megan O. | last3 = Schneider | first3 = Nicholas | last4 = Voit | first4 = Mark | date = 2016 | title = The Cosmic Perspective | edition = 8 | publisher = Pearson | isbn = 978-0-134-07382-8 | ref = {{harvid|Bennett et al.|2016}}}}
-*{{cite book | last = Nicolson | first = Iain | title = Unfolding our Universe | date = 1999 | publisher = Cambridge University Press | isbn = 978-0-511-58462-6 | doi = 10.1017/CBO9780511584626}}
+*{{cite book | last = Nicolson | first = Iain | title = Unfolding our Universe | date = 1999 | publisher = Cambridge University Press | isbn = 978-0-511-58462-6 | url = https://doi.org/10.1017/CBO9780511584626}}
 *{{cite book | last = Waller | first = William H. | date = 2013 | title = The Milky Way: An Insider's Guide | publisher = Princeton University Press | isbn = 978-1-4008-4737-2 | url = https://press.princeton.edu/books/paperback/9780691178356/the-milky-way}}

Chưa đăng nhập

Tác vụ

Trang

Công cụ

Bản hiện tại lúc 00:59, ngày 29 tháng 9 năm 2024

Mục lục

Chú thích[sửa]

Tham khảo[sửa]

Tạp chí[sửa]

Sách[sửa]