Nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật (tiếng Anh: The Sciene and Technics Publishing House) được thành lập theo Quyết định số 185 KHH/QĐ ngày 09.06.1960 của Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Nhà nước. Tiền thân của Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật (NXBKH&KT) là Nhà xuất bản Khoa học trực thuộc Ủy ban Khoa học Nhà nước. Tháng 5 năm 1967 Nhà xuất bản Khoa học đổi tên thành NXBKH&KT trực thuộc Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước. Đây là Nhà xuất bản được tổ chức theo mô hình đơn vị sự nghiệp công lập có thu, tự chủ, tự bảo đảm một phần chi phí hoạt động thường xuyên và hoạt động dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo trực tiếp của Bộ Khoa học và Công nghệ, có trụ sở tại 70 Trần Hưng Đạo, quận Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội, có chi nhánh phía Nam trực thuộc, trụ sở tại 28 đường Đồng Khởi, quận I, thành phố Hồ Chí Minh.

Tổ chức bộ máy của NXBKH&KT gồm Ban Giám đốc (Giám đốc kiêm Tổng biên tập và Phó Giám đốc, Phó Tổng biên tập). Trực thuộc Ban Giám đốc có sáu phòng, ban và một chi nhánh phía Nam: Phòng Tổ chức - Hành chính; Phòng Tài vụ; Ban Biên tập; Phòng sản xuất; Trung tâm phát hành; Chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh. Ông Phạm Năng Văn là người đầu tiên được giao phụ trách Nhà xuất bản (1960 -1962). Đặc biệt trong những năm đầu thành lập, NXBKH&KT nhận được sự quan tâm đặc biệt của ông Tạ Quang Bửu, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Nhà nước, về định hướng đề tài, về phương hướng tổ chức xây dựng bản thảo và mọi công tác khác. Hiện nay, theo hướng đổi mới tinh gọn tổ chức bộ máy, bám sát chức năng nhiệm vụ, xây dựng bộ phận xuất bản điện tử nhằm đẩy mạnh xuất bản sách điện tử, lãnh đạo NXBKH&KT gồm có Giám đốc - Tổng Biên tập; hai Phó Giám đốc - Phó Tổng Biên tập; hai Ban biên tập (mỗi Ban có 6 - 7 biên tập viên).

NXBKH&KT hoạt động theo hình thức kinh doanh với chức năng xuất bản các xuất bản phẩm phục vụ công tác quản lý Nhà nước của Bộ Khoa học và Công nghệ. NXBKH&KT thực hiện quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm theo quy định tại Nghị định 43/ 2006/ NĐ-CP ngày 25.04.2006 của Chính phủ quy định quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm về việc thực hiện nhiệm vụ, tổ chức bộ máy, biên chế và tài chính đối với đơn vị sự nghiệp công lập. NXBKH&KT có nhiệm vụ xây dựng và tổ chức thực hiện kế hoạch xuất bản hàng năm do Bộ Khoa học và Công nghệ giao, hợp tác, liên kết với các cơ quan báo chí, xuất bản, các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước thực hiện công tác xuất bản, in, phát hành các xuất bản phẩm thuộc các lĩnh vực: khoa học - công nghệ, kỹ thuật, xã hội - tự nhiên, kinh tế, chính trị, pháp luật và các lĩnh vực khác theo quy định của pháp luật. Ngoài ra NXBKH&KT tổ chức hoạt động xuất bản, kinh doanh và phát hành sách, tài liệu về khoa học và công nghệ, kỹ thuật, kinh tế, chính trị dưới dạng sách in và sách điện tử bằng tiếng Việt và tiếng nước ngoài; Tổ chức xuất bản lịch các loại (lịch blốc, lịch bàn, lịch sổ tay, lịch tờ…) và các ấn phẩm văn hóa khác; thực hiện các dịch vụ liên quan đến hoạt động xuất bản theo quy định của pháp luật; Thực hiện hoạt động nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế trong lĩnh vực được giao theo quy định của pháp luật; Xây dựng, tổ chức và quản lý mạng lưới cộng tác viên; Ký kết các hợp đồng xuất bản, sử dụng tác phẩm, in, phát hành và các loại hợp đồng khác theo chức năng, nhiệm vụ được giao theo quy định của pháp luật.

Xuất bản phẩm của NXBKH&KT chủ yếu là sách phổ thông, nâng cao dân trí, phục vụ sản xuất, sức khỏe, kinh tế, chống mê tín dị đoan theo đường lối của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III của Đảng năm 1960.

Quá trình hình thành và phát triển: NXBKH&KT đã trải qua 60 năm hoạt động với năm giai đoạn chính sau đây: 1) Từ 1960 - 1975; 2) Từ 1976 - 1992 ; 3) Từ 1993 - 1999; 4) Từ 2000 - 2009; Từ 2010 - 2020.

Giai đoạn 1960-1975: Trong thập niên 1960, khi mới thành lập, NXBKH&KT được giao nhiệm vụ xuất bản tổng hợp về sách khoa học và kỹ thuật phục vụ công tác nghiên cứu và phổ biến khoa học, góp phần xây dựng nền khoa học và kỹ thuật nước nhà, đẩy mạnh công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, đấu tranh thống nhất nước nhà, theo đó đối tượng bạn đọc gồm hai bộ phận khác nhau về trình độ - đó là đông đảo quần chúng nhân dân còn hạn chế về kiến thức, hiểu biết khoa học; hai là, cán bộ nghiên cứu, cán bộ quản lý khoa học, giảng viên, sinh viên các trường đại học có trình độ, hiểu biết về khoa học kỹ thuật. Xác định rõ hai đối tượng bạn đọc như trên, NXBKH&KT đã định hướng hai mảng đề tài chính trong công tác xuất bản là: sách phổ biến khoa học - kỹ thuật cho đông đảo bạn đọc thuộc nhiều trình độ và thành phần khác nhau; mảng đề tài thứ hai là sách tham khảo, nghiên cứu chuyên ngành (như các công trình nghiên cứu khoa học, sách tham khảo, tư liệu, từ điển, sách tra cứu, v.v…) cho cán bộ nghiên cứu, cán bộ quản lý khoa học kỹ thuật. Ngay khi vừa mới thành lập năm 1960, NXBKH&KT đã cho ra mắt bạn đọc hai mươi sáu đầu sách thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, như vật lí, thiên văn, sinh học, địa lí, địa chất, hóa chất, xây dựng, kỹ thuật điện, năng lượng, vô tuyến điện tử, luyện kim, v.v…Giai đoạn này, NXBKH&KT đã phát huy được thế mạnh trong lĩnh vực xuất bản các loại từ điển khoa học - kỹ thuật chuyên ngành bằng tiếng Anh, Nga, Pháp phục vụ cho hoạt động nghiên cứu khoa học trong công cuộc công nghiệp hóa xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc: đó là các từ điển tra cứu Danh từ hóa học Nga - Anh - Việt (1963); Danh từ toán học Nga - Việt (1963); Danh từ địa lý Nga - Việt (1963); Danh từ vật lý Nga - Anh - Việt (1963), v.v…Năm 1963 Nhà xuất bản Khoa học sáp nhập với Nhà xuất bản Sử học của Viện Sử học nhưng vẫn giữ tên là Nhà xuất bản Khoa học trực thuộc Ủy ban Khoa học Nhà nước. Thời kỳ này NXBKH&KT xuất bản chủ yếu các sách về văn, sử, địa, các công trình của các viện nghiên cứu. Số lượng sách xuất bản hàng năm thời kỳ này khoảng ba mươi - bốn mươi đầu sách. Đến tháng 5.1967 Nhà xuất bản Khoa học đổi tên thành NXBKH&KT trực thuộc Ủy ban Khoa học và kỹ thuật Nhà nước. Ban Từ điển của Ủy ban Khoa học và kỹ thuật Nhà nước cũng được sáp nhập vào NXBKH&KT trong năm 1967. Tháng 8.1965 đế quốc Mỹ leo thang chiến tranh phá hoại miền Bắc, Hà Nội trở thành trọng điểm bị đánh phá ác liệt. NXBKH&KT đã thực hiện chủ trương sơ tán, đồng thời tổ chức cho tất cả biên tập viên đi thực tế ở các tỉnh Nghệ An, Thanh Hóa, Vĩnh Phúc, Lạng Sơn, Bắc Kạn nhằm tạo điều kiện tìm hiểu nhu cầu về sách của các đối tượng bạn đọc theo yêu cầu thời chiến. Thời gian này, NXBKH&KT đã xuất bản một số cuốn sách có giá trị, như Chống chiến tranh hóa học; Chống trơn lầy cho ô tô; Khai thác nước mạch tưới ruộng; Sản xuất vôi tốt, rẻ; Sản xuất gạch, ngói thủ công tốt, rẻ (1965, 1968); Một số kinh nghiệm thi công mặt đường thời chiến (1968); Làm đường nông thôn; Thủy điện nhỏ; Hỏi - Đáp về thâm canh lúa, hai tập (1967 - 1968), Sử dụng phân bón trong tình hình kháng chiến hiện nay (1967), đặc biệt vượt lên mọi khó khăn, NXBKH&KT đã xuất bản bộ sách lớn Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam (1965) của tác giả Đỗ Tất Lợi với số lượng in mười nghìn cuốn gồm sáu tập, tổng cộng dày một nghìn bốn trăm chín mươi tư trang. Đây là giai đoạn vừa phải xuất bản các loại sách phục vụ mục tiêu trước mắt (sản xuất, chiến đấu…), vừa phải chuẩn bị cho việc giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Giai đoạn 1976 - 1992: Năm 1975, sau khi miền Nam hoàn toàn giải phóng, nước nhà thống nhất (1976), cách mạng xã hội chủ nghĩa nước ta bước sang thời kỳ mới. Để phục vụ rộng rãi bạn đọc ở cả hai miền đất nước, đồng thời thực hiện nhiệm vụ phổ biến kiến thức khoa học và kỹ thuật ở miền Nam, ngày 09.6.1976 Chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh đã được thành lập với nhiệm vụ đặt đề tài, biên tập, in, phát hành sách (kể cả sách do Hà Nội gửi vào) tại các tỉnh phía Nam. Nhiệm vụ lúc này của NXBKH&KT là xuất bản các loại sách phục vụ sản xuất, học tập, nghiên cứu, phục hồi kinh tế, xây dựng chủ nghĩa xã hội trong phạm vi cả nước. Các loại sách chính cần xuất bản trong giai đoạn này là: sách tham khảo, sách công trình khoa học Việt Nam, sách phổ biến kiến thức và kỹ thuật, sách quản lí, các loại từ điển. Trước yêu cầu phát triển khoa học và kỹ thuật trong giai đoạn mới, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước ban hành Quyết định số 456-KHKT/QĐ ngày 21.12.1976 về Điều lệ và tổ chức hoạt động của NXBKH&KT trong tình hình mới, theo đó NXBKH&KT là cơ quan kinh doanh - dịch vụ trực thuộc Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước.Những năm đầu thập niên 1980 NXBKH&KT có bước phát triển mới, số lượng đầu sách được xuất bản tăng lên bảy mươi - tám mươi đầu sách/ năm. Trong những năm 1985 - 1987 kinh tế đất nước giảm sút, lạm phát gia tăng, đời sống cán bộ, công nhân viên gặp nhiều khó khăn, giấy in, mực in khan hiếm, do đó số đầu sách xuất bản cũng giảm theo chỉ còn năm mươi - sáu mươi đầu sách/ năm. Đây là giai đoạn chuyển sang hạch toán kinh doanh, nâng cao quyền chủ động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp, bước đầu tự chủ về tài chính, làm sách phải có lãi, tự làm, tự phát hành. Huy động hầu hết cán bộ, công nhân viên tham gia bán sách và văn hóa phẩm, NXBKH&KT đã mở thêm hai cửa hàng giới thiệu sách tại Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh nhằm tăng cường công tác phát hành sách; số đầu sách xuất bản hàng năm đã tăng từ bảy mươi đầu sách/ năm 1989 tăng lên đến chín mươi đầu sách/ năm 1992.

Giai đoạn 1993 - 1999: Đây là giai đoạn củng cố tổ chức, nâng cao chất lượng xuất bản sách khoa học và kỹ thuật phục vụ công cuộc Đổi mới. Giai đoạn này NXBKH&KT với biên chế năm mươi cán bộ, đứng đầu là Giám đốc Tô Đăng Hải, đã chú trọng đến chất lượng bản thảo, việc lựa chọn đề tài, đặt cộng tác viên là những nhà nghiên cứu, chuyên gia hàng đầu trong các lĩnh vực khoa học, khai thác những bản thảo sách dịch có giá trị. Kết quả là NXBKH&KT đã cho ra mắt bạn đọc hàng nghìn đầu sách với hàng triệu bản in, đảm bảo chất lượng, đúng định hướng, góp phần hiệu quả vào việc tuyên truyền đường lối, chính sách về khoa học - kỹ thuật của Đảng và Nhà nước, được Bộ trưởng Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường công nhận là doanh nghiệp hạng 1 (QĐ số 2079/ QĐ- BKHCNMT, ngày 29.11.1999).

Giai đoạn 2000 - 2009: Một trong những nhiệm vụ chiến lược của NXBKHV&KT giai đoạn này là tập trung vào xuất bản sách phục vụ chương trình Đổi mới Công nghệ quốc gia, hướng tới thực thi Chiến lược khoa học và công nghệ, phát triển các ngành công nghệ mũi nhọn, công nghệ cao trong những năm 2013 - 2020. Công tác phát hành sách và xuất bản phẩm được phát triển song song với việc đẩy mạnh khai thác bản thảo, củng cố cửa hàng bán sách ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, xây dựng Trung tâm sách Khoa học - Kỹ thuật tại Đà Nẵng, Cần Thơ và mở rộng đại lý ở các tỉnh, thành phố, khu vực khác để hỗ trợ việc tiêu thụ sách, văn hóa phẩm. Tháng 8.2009 NXBKH&KT thành lập Trung tâm Phát hành sách và văn hóa phẩm khoa học kỹ thuật trên cơ sở phát triển Phòng phát hành và Marketing. Xuất bản phẩm chính của NXBKH&KT thời kỳ này là các loại sách nghiên cứu, tham khảo và giáo trình về các bộ môn khoa học cơ bản; sách tra cứu; cẩm nang, hướng dẫn kĩ thuật, công nghệ và môi trường; sách về khoa học quản lí và khoa học kinh tế; từ điển các loại thuộc mọi ngành khoa học, công nghệ và môi trường; sách phổ biến khoa học cho mọi đối tượng và mọi lứa tuổi.

Giai đoạn 2010 - 2020: Đây là giai đoạn Nhà xuất bản chuyển đổi từ mô hình doanh nghiệp nhà nước thành đơn vị sự nghiệp công lập trực thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ theo quy định tại Nghị định số 43/2006/NĐ-CP ngày 25.4.2006 của Chính phủ. Đề tài xuất bản sách khoa học và công nghệ giai đoạn này đã hướng vào việc phục vụ công tác quản lý các mảng đề tài khoa học như: sở hữu trí tuệ, truyền thông khoa học công nghệ, năng lượng nguyên tử, tiêu chuẩn đo lường chất lượng…Ngoài Sách trắng về khoa học và công nghệ Việt Nam được xuất bản hằng năm, chỉ tính riêng từ năm 2015 đến 2019 NXBKH&KT đã xuất bản được tám trăm linh sáu đầu sách về khoa học kỹ thuật các loại với năm trăm mười bảy nghìn tám trăm mười bốn bản in. Ngoài ra, NXBKH&KT đã liên kết với Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản cuốn sách Hỏi - Đáp về biến đổi khí hậu với số lượng hai mươi bốn nghìn bản in.

Lãnh đạo NXBKH&KT qua các thời kỳ: Phó Chủ nhiệm phụ trách Phạm Năng Văn (1960 -1962); Chủ nhiệm Lê Bá Hoan (1963 -1978); QGĐ Nguyễn Duy Quế (1979 - 1985); GĐ Nguyễn Mạnh Tuân (1986 - 1991); GĐ Tô Đăng Hải (1991-2008); GĐ Phạm Văn Diễn (2008 - 2011); PGĐ phụ trách Đồng Khắc Sủng (2011-2012); GĐ TBT Phạm Ngọc Khôi (2012 - 2018); QGĐ Bùi Minh Cường (từ tháng 11.2020).

NXBKH&KTđã được tặng thưởng: Huân chương Lao động hạng Nhất, Nhì, Ba. Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ (2013) về thành tích công tác từ năm 2008 - 2012 góp phần vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc; Bằng khen của Bộ Khoa học Công nghệ, của Bộ Thông tin và Truyền thông.

Tài liệu tham khảo

1. Đinh Xuân Dũng, Ngô Trần Ái (Đồng chủ biên): Các nhà xuất bản Việt Nam đương đại. Nxb Giáo Dục. Hà Nội, 2013.
2. Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật: 60 năm xây dựng và phát triển (1960 - 2020). Nxb Khoa học và Kỹ thuật. Hà Nội,2020.
3. Nhiều tác giả Tin yêu và tự hào. Nxb Khoa học và Kỹ thuật. Hà Nội, 2020.
4. Nhiều tác giả: Xuất bản Việt Nam trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế. Nxb Thời Đại. Hà Nội, 2012.