Khởi nghĩa nông dân Sabah (1894 - 1903) cuộc khởi nghĩa quy mô lớn nhất của nhân dân Bắc Borneo chống lại chế độ cai trị của người Anh, diễn ra từ năm 1894 đến năm 1903, cg. khởi nghĩa Mat Salleh.

Cuộc khởi nghĩa nổ ra trong bối cảnh khu vực bắc Borneo đặt dưới sự cai trị Công ty đặc hứa Bắc Borneo thuộc Anh (British Borneo Chartered Company). Năm 1881, Công ty này được Hoàng gia Anh cấp đặc quyền khai thác vùng đất Bắc Borneo mua được từ Hồi vương Bắc Borneo. Để khai thác thuộc địa, Công ty bắt dân chúng xây các tuyến đường sắt, đường bộ và đường điện tín khắp đất nước. Công ty áp đặt thuế, phí nặng nề đối với việc buôn bán gạo, lương thực, thuốc phiện, thuyền, vũ khí...Người dân còn phải thực hiện chế độ lao động cưỡng bức trên các công trường xây dựng, đồn điền cao su, thuốc lá... Điều này khiến dân chúng oán hận nên đã ủng hộ Mat Salleh đứng lên chống lại sự cai trị của người Anh.

Mat Salleh xuất thân là tù trưởng người Bajau ở vùng Thượng Sugut. Việc người Anh thiết lập chính quyền cai trị và áp đặt chính sách thuế khoá nặng nề ở Bắc Borneo đe doạ nghiêm trọng tới vị thế của các thủ lĩnh địa phương, làm bần cùng hoá cuộc sống của người dân. Mat Salleh đã nhiều lần gửi thư tới Công ty, yêu cầu bãi bỏ các chính sách thuế phí vô lý, nhưng người Anh phớt lờ những yêu cầu này.

Mâu thuẫn nổ ra khi người của Mat Salleh giết hại hai lái buôn người Dynak trong một cuộc ẩu đả trên sông Sugut. Công ty Bắc Borneo yêu cầu Mat Salleh giao nộp những người tình nghi cho cảnh sát người Dyak xử lý, nhưng Mat Salleh đã cự tuyệt. Tháng 8.1895, Mat Salleh cùng một nhóm thủ lĩnh địa phương kéo tới Sandakan, lúc đó là trị sở mới chính quyền Bắc Borneo. Họ phản đối các chính sách thuế, phí mới Công ty. Sau hai ngày thị uy lực lượng, đội quân của Mat Salleh rút lui. Ngày 29.8.1895, Công ty đặc hứa Bắc Borneo cử người tới để bắt giữ Salleh cùng bốn người khác với lý do quấy rối an ninh ở Sandakan và dính líu vào việc sát hại hai thương nhân người Dyak. Salleh trốn thoát, nhưng nhà của ông và toàn bộ ngôi làng bị đốt phá. Công ty sau đó ra lệnh truy nã và treo thưởng 700 đô la cho ai bắt được Mat Salleh.

Hành động này thổi bùng lên ngọn lửa chiến tranh chống lại Công ty đặc hứa Bắc Borneo. Mat Salleh nhanh chóng tập hợp lực lượng và với sự giúp đỡ của các người dân địa phương xây dựng các thành luỹ chống lại người Anh. Mỗi khi quân Anh tấn công, nghĩa quân lại chống cự và sau đó rút lui tới các vị trí đồn trú khác. Tháng 7.1897, Mat Salleh dẫn quân tấn công vào khu định cư của Công ty trên đảo Gaya. Cuộc tấn công đã gây thiết hại nặng nề cho Công ty, đồng thời khuếch trương thanh thế của nghĩa quân. Tháng 11.1897, quân khởi nghĩa lại tấn công đốt phá trị sở của chính quyền Anh ở Ambong. Tháng 12.1897, quân đội Anh trả đũa, tấn công các đồn luỹ của nghĩa quân buộc Mat Salleh phải lui quân về căn cứ mới ở Tambunan.

Việc “ăn miếng trả miếng” giữa quân khởi nghĩa và quân Anh kéo dài đến đầu năm 1898. Tháng 4.1898, một giám đốc của Công ty đặc hứa Bắc Borneo là W.C. Cowie (1897-1910) từ Luân Đôn tới Bắc Borneo để đàm phán với Mat Salleh. Cowie hứa sẽ ân xá và cho phép Mat Salleh được thiết lập ở vùng Tambunan. Tuy nhiên, trong văn bản gửi đến sau đó, Công ty từ chối việc thả những nghĩa quân đã bị bắt trước đó và chỉ đồng ý cho Mat Salleh được giới hạn quyền lực của mình ở Thung lũng Tambunan.

Chỉ một năm sau, lấy lý do cần duy trì an ninh, Công ty thiết lập doanh trại quân đội ở Tambunan. Salleh phản đối và yêu cầu Công ty phải rút khỏi khu vực. Yêu cầu bị từ chối, Salleh và nghĩa quân tuyên bố chiến tranh và tấn công người Anh. Tháng 12.1899, Công ty tổ chức một đội quân viễn chính lớn tấn công vào khu vực Tambunan. Cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt giành giật từng ngôi làng giữa quân đội Anh và nghĩa quân Mat Salleh. Trong một đợt tấn công vào trưa ngày 31.1.1900, Mat Salleh bị trúng đạn và hy sinh. Hơn 1000 binh sĩ khác cũng tử trận. Những thành viên còn lại chạy vào rừng và tiếp tục kháng chiến. Đến năm 1903, phần lớn họ bị bắt hoặc bị sát hai, đánh dấu sự chấm dứt của cuộc khởi nghĩa.

Tài liệu tham khảo

1. Lương Ninh (chủ biên), Đỗ Thanh Bình, Trần Thị Vinh, Đông Nam Á - lịch sử từ nguyên thủy đến ngày nay, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2015.
2. K.G. Tregonning, “The Mat Salleh revolt, 1894-1905” (Khởi nghĩa Mat Salleh, 1894-1905), Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society 29. No.1. 1956.
3. Ian Black, A gambling style of government: The establishment of the chartered Company’s rule in Sabah, 1878-1915 (Canh bạc của chính phủ: Sự thiết lập của Công ty đặc hứa Bắc Borneo ở Sabah, 1878-1915), Oxford university Press, Kuala Lumpur, 1983.
4. D.S. Ranjit Singh, The making of Sabah, 1865-1941: The dynamics of indigenous society (Yếu tố xã hội bản địa trong sự hình thành Sabah, 1865-1941), University of Malaya Press, Kuala Lumpur, 2000.