Cộng hòa Hồi giáo Afghanistan (Islamic Republic of Afghanistan); Thủ đô: Cabul; diện tích: 652,9 nghìn km2;dân số: 33,4 triệu người (2016); ngày quốc khánh: 19.8.1919; đơn vị tiền tệ : Afghani (AFN).

quốc gia ở vùng Tây Nam Á, đông nam giáp Pakistan, tây giáp Iran, bắc giáp Turkmenistan, Uzbekistan và ở góc đông bắc thông thương với Trung Quốc qua một hành lang hẹp.

A là quốc gia không giáp biển. Địa hình ba phần tư là núi và cao nguyên, ở phía đông bắc là dãy núi Hindu-Kush đồ sộ; có núi Nowshakq cao 7.485 m. Ở vùng núi Hindu-Kush thường xuyên có động đất, gây ra hiện tượng tuyết lở, đá lở. Điểm thấp nhất nằm ở thung lũng sông Amut + 258 m trên mực nước biển. Phía tây nam là cao nguyên cao đến 1200 m, các đồng bằng bị chia nhỏ, với các hoang mạc cát và các hoang mạc sét - sỏi. Phía đông nam là cao nguyên Gazni-Candagar cao hơn và bị chia cắt bởi vô số thung lũng sông. Khí hậu cận nhiệt lục địa, khô, thay đổi theo độ cao.

Về mùa đông nhiệt độ trung bình tháng 1 là 0°C đến 8°C ở đồng bằng, dưới - 20°C ở vùng núi cao.

Về mùa hè, ở vùng đồng bằng nhiệt độ trung bình tháng 7 là 24-32°C, còn vùng núi là 0°C -10°C. Lương mưa năm trên toàn lãnh thổ là nhỏ: ở vùng hoang mạc phía tây nam 50-75 mm, ở cao nguyên 200-250 mm, còn ở các sườn đón gió 400-600 mm. Hệ sinh thái chủ yếu gồm các kiểu rừng cận nhiệt đới trên núi cao, đại diện là các cây chịu hạn. Ở độ cao 2000 -2200 m là rừng sồi thường xanh, còn ở khoảng 3000 m trở lên là các loại tuyết tùng, rừng đỗ quyên và các đồng cỏ núi cao. Ở vùng đồng bằng đồi là rừng cây bụi và các loại cỏ có vòng đời ngắn, ra hoa sớm trên các sa mạc khô cằn. Các nguồn tài nguyên khoáng sản đa dạng, gồm vàng, bạc, đồng, kẽm, liti, và quặng sắt ở vùng đông nam; đá quý vả bán quý như lipis, ngọc lục bảo và azure ở vùng đông bắc; dầu mỏ, khi đốt với tiềm năng khá lớn ở phía bắc.

Năm 2016, dân số của A là 33,4 triệu người; mật độ 27 người / km2,; tỉ lệ dân thành thị 27%; tỉ lệ tăng tự nhiên 29‰; tuổi thọ trung bình 60 tuổi. Nói chung, phía đông được định cư dày đặc hơn, trong khi phía nam dân cư thưa thớt. Thành thị chính là thủ đô Kabul với dân số 4,2 triệu người (năm 2020).

Theo Hiến pháp 2004, A có 14 tộc người, tuy nhiên con số thống kê về dân số tộc người đang là vấn đề nhạy cảm. Các tộc người chiếm tỉ lệ cao là Pastun, Tajik, Hazara và Uzbek. Tiếng Dari và tiếng Pasto là ngôn ngữ chính thức. Đạo Hồi là quốc đạo, trong đó dòng Sunni chiếm 80%, dòng Shiaa chiếm 19% (2014). Văn hóa Hồi giáo với luật tục Sharia khắc nghiệt hiện giữ vai trò chi phối đời sống chính trị, xã hội, đặc biệt ở vùng nông thôn.

A là nước có nền kinh tế chậm phát triển, phụ thuộc nhiều viện trợ nước ngoài. Năm 2017, GDP đạt 20,2 tỉ USD. Trong cơ cấu GDP, nông nghiệp 22,7%, công nghiệp 25,8%, dịch vụ 55,9% (The World Factbook 2019) do nông nghiệp nghèo nàn, và công nghiệp chưa phát triển. Các sản phẩm nông nghiệp chính gồm thuốc phiện, lúa mì, trái cây, các loại hạt, len, thịt cừu. Các sản phẩm công nghiệp chủ yếu: dệt may, bột giặt, đồ gỗ, giày dép, phân bón, may mặc, đồ uống không cồn, nước khoáng, xi măng, thảm dệt tay; dầu khí, than, đồng. Đất nước bị thâm hụt ngoại thương lớn. Năm 2017, giá trị xuất khẩu là 784 triệu USD trong khi giá trị nhập khẩu là 7.616 tỉ USD. Năm 2017, tổng dự trữ quốc tế 6,2 tỉ USD; nợ nước ngoài 2,84 tỉ USD.

A có lịch sử lâu đời, từ thời kỳ đồ đá cũ và đồ dá mới đã có người ở. Ngay từ thời cổ đại, A đã bị các kẻ xâm lược ngoại bang dòm ngó, là thuộc địa của đế quốc Ba Tư . Năm 331 TCN, Alexander Đại đế đã chinh phục A sau khi bình định Ba Tư. Năm 331 TCN, Alexander Đại đế đã chinh phục A sau khi bình định Ba Tư. Năm 870, Đạo Hồi được xác lập vững chắc dưới vương triều Safarids. Năm 1219 A bị người Mông Cổ dưới thời Genghis Khan tàn phá. Suốt 500 năm (từ thế kỷ XIII đến thế kỷ XVIII) A bị giằng xé giữa đế chế Mughal -Ấn Độ và đế chế Safavis - Ba Tư. Trong thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, đất nước trải qua ba cuộc chiến chống thực dân Anh. Tháng 8.1919 A giành được độc lập từ Vương quốc Anh. Tháng 4.1978, Đảng Dân chủ Nhân dân Afghanistan đã tiến hành cuộc Cách mạng tháng Tư (Saur), thành lập nước Cộng hòa Dân chủ Afghanistan. Năm 1992, các phe nổi loạn đã lật đổ chính phủ và thiết lập nền Cộng hòa Hồi giáo. Năm 1996, quân Taliban lên nắm quyền và áp đặt trật tự Hồi giáo hà khắc. Sau sự kiện 11.9.2001, Hoa Kỳ nhân danh cuộc chiến chống khủng bố đã gây ra cuộc xung đột vũ trang với Taliban ở A. Chính quyền Taliban bị lật đổ tháng 11.2001. Cuối năm 2001, một thỏa ước đạt được tại Bonn (Đức) mở ra thời kỳ mới tái thiết đất nước.

Thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam 16.9.1974. Quan hệ thương mại giữa hai nước gặp khó khăn do vấn đề an ninh và chi phí tốn kém. Hoạt động xuất nhập khẩu của các doanh nghiệp hai nước đều thực hiện qua Pakistan.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Ngoại giao Việt Nam. Thông tin cơ bản về Afghanistan. http://www.mofahcm.gov.vn/mofa/cn_vakv/

2. Tổng cục thống kê Việt Nam. Niên giám thống kê Việt Nam 2019. Nxb Thống kê, Hà Nội, 2019.

3. Afghanistan in Encyclopedia of world geography / R.W. McColl, general editor.— 1st

4. Afghanistan, The Word FactBook 2019, https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/af.html

5. Karen Ellicott and Susan Bevan Gall (editor). Junior worldmark encyclopedia of physical geography Volume 1.

6. Афганиста́н, Большая Русская энциклопедия online, https://bigenc.ru/geography/text/4055.