Định hướng bản đồ (tiếng Anh Map orientation, Orientation of a map) là đặt và xoay bản đồ trên thực địa sao cho các hướng Bắc, Nam, Đông, Tây của bản đồ trùng với các hướng thực tương ứng.

Bản đồ là mô hình khái quát thể hiện các đối tượng địa lý ở tỷ lệ nhất định, theo quy tắc toán học, bằng hệ thống ký hiệu quy ước, dựa trên kết quả xử lý thông tin, dữ liệu từ quá trình đo đạc. Ngày nay, hầu hết các bản đồ được định hướng theo phương Bắc, theo đó phần trên của tờ bản đồ được quy ước là tương ứng với phương Bắc thực. Từ hướng Bắc chúng ta xác định được các hướng còn lại của bản đồ. Tuy nhiên, nhằm phù hợp với hình dáng lãnh thổ và mục đích sử dụng, một số bản đồ có thể được định hướng theo các phương khác, như: theo phương Đông, phần trên của tờ bản đồ được quy ước là tương ứng với phương Đông thực; theo phương Tây, phần trên của tờ bản đồ được quy ước là tương ứng với phương Tây thực; theo phương Nam, phần trên của tờ bản đồ được quy ước là tương ứng với phương Nam thực; trong các trường hợp này để phân biệt và chỉ dẫn cho người sử dụng biết hướng của tờ bản đồ, trên bản đồ phải được ghi chú ký hiệu và chữ viết của hướng Bắc.

Một trong những chức năng quan trọng của bản đồ là chức năng định hướng, để bản đồ trở thành phương tiện định hướng trên thực địa thì trước đó phải định hướng cho bản đồ. Để Định hướng bản đồ, trên thực tế có nhiều phương pháp, thông thường sử dụng ba phương pháp đó là: Định hướng bản đồ căn cứ địa bàn (la bàn), Định hướng bản đồ căn cứ địa vật dài thẳng (hình tuyến) và Định hướng bản đồ căn cứ đường hướng giữa hai địa vật. Động tác Định hướng bản đồ căn cứ địa bàn (la bàn), đặt địa bàn lên bản đồ sao cho cạnh thước thẳng của địa bàn (hoặc đường chuẩn Bắc Nam la bàn) trùng với đường phương vị nam châm PP’ trên bản đồ, hướng chỉ tiêu 0 của địa bàn trùng hướng Bắc bản đồ; xoay bản đồ cùng với địa bàn cho tới khi đầu chỉ Bắc kim nam châm của địa bàn chỉ đúng chỉ tiêu số 0, khi đó bản đồ đã được định hướng. Định hướng bản đồ căn cứ địa vật dài thẳng được áp dụng trong trường hợp khi người định hướng đứng trên hoặc bên cạnh địa vật có hình dài thẳng (hình tuyến) như sông, suối, kênh mương, đường giao thông, đường dây điện... các địa vật này có biểu thị bằng ký hiệu trên bản đồ. Động tác định hướng, xoay bản đồ sao cho đường hướng của ký hiệu địa vật dài thẳng trên bản đồ trùng hoặc song song với đường hướng địa vật dài thẳng đó trên thực địa (chú ý sau khi định hướng xong phải kiểm tra đối chiếu địa hình giữa bản đồ và thực địa để tránh ngược hướng 180°). Định hướng bản đồ căn cứ đường hướng giữa hai địa vật được vận dụng trong trường hợp người định hướng đứng trên (hoặc bên cạnh) một địa vật (địa vật thứ nhất), nhìn thấy địa vật thứ hai; cả hai địa vật phải có ký hiệu trên bản đồ. Động tác định hướng, xoay bản đồ sao cho đường hướng giữa hai ký hiệu địa vật trên bản đồ trùng (hoặc song song) với đường hướng giữa hai địa vật trên thực địa (chú ý ký hiệu địa vật trên bản đồ phải thống nhất với địa vật trên thực địa).

Tại thực địa, người sử dụng bản đồ thường xuyên phải Định hướng bản đồ. Tùy thuộc vào điều kiện địa hình, địa vật cụ thể ở khu vực đang đứng trên thực địa để lựa chọn phương pháp Định hướng bản đồ cho phù họp, bảo đảm nhanh và chính xác cao nhất. Định hướng bản đồ giúp cho việc xác định đối chiếu bản đồ với thực địa, nghiên cứu đánh giá địa hình trên thực địa đầy đủ, chính xác; xác định những thay đổi của thực địa so với bản đồ; lựa chọn đường hành quân, bố trí khu trú quân; xác định vị trí (tọa độ) điểm đứng, tọa độ mục tiêu, tọa độ vật chuẩn; chỉ, nhận mục tiêu vật chuẩn trên thực địa; xác định phương hướng và đường vận động trên thực địa.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Tổng Tham mưu - Cục Bản đồ, Địa hình quân sự, Nxb Đà Lạt, 1987.
2. Bộ Quốc phòng - Trung tâm Từ điển bách khoa quân sự, Từ điển bách khoa quân sự Việt Nam, Nxb Quân đội Nhân dân, Hà Nội, 2004.
3. Bộ Tổng Tham mưu - Cục Bản đồ, Địa hình quân sự - tập 1, Nxb Quân đội Nhân dân, Hà Nội, 2009.
4. Trường Sĩ quan Pháo binh, Địa hình quân sự trong chiến đấu pháo binh, 2014.
5. Bộ Tổng Tham mưu - Cục Bản đồ, Từ điển địa hình quân sự, Nxb Quân đội Nhân dân, Hà Nội 2018.
6. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Luật Đo đạc và Bản đồ, Hà Nội, 2018.