Điều kiện hoá là thuật ngữ dùng để mô tả các kỹ thuật được các nhà tâm lý học sử dụng để nghiên cứu quá trình học tập. Trong tâm lý học, điều kiện hóa được sử dụng trong nghiên cứu hành vi.
Các nhà tâm lý học đã phát triển một loạt các phương pháp đa dạng để nghiên cứu hoạt động của con người và hoạt động của động vật. Hai trong số các kỹ thuật được sử dụng phổ biến nhất là Điều kiện hóa cổ điển và Điều kiện hóa hoạt động. Hai dạng điều kiện hóa này đã được sử dụng để nghiên cứu quá trình học tập, một trong những lĩnh vực chính được các nhà tâm lý học quan tâm trong những ngày đầu của tâm lý học.
Điều kiện hoá cổ điển[sửa]
Các nhà tâm lý học coi trọng ý nghĩa của điều kiện hóa vì nó có hiệu quả trong việc thay đổi hành vi của con người và động vật theo những cách có thể dự đoán và mong muốn. Nhà sinh lý học người Nga Ivan Pavlov đã phát triển các nguyên tắc điều kiện hóa cổ điển. Trong công trình nghiên cứu đạt giải thưởng Nobel của mình, Pavlov đặt miếng thịt vào miệng những con vật nghiên cứu của mình và ghi lại mức độ tiết nước bọt của chúng. Tại một thời điểm, ông nhận thấy rằng một số động vật nghiên cứu của ông bắt đầu tiết nước bọt khi không có thức ăn. Ông lý giải rằng sự hiện diện của những người chăm sóc động vật đã khiến động vật đoán trước được miếng thịt. Vì vậy chúng bắt đầu tiết nước bọt ngay cả khi không có thức ăn.
Khi điều kiện hóa cổ điển xảy ra, động vật hoặc con người ban đầu phản ứng với một kích thích xảy ra tự nhiên với một phản ứng tự nhiên (ví dụ: thức ăn dẫn đến tiết nước bọt). Sau đó, thức ăn được ghép nối một cách có hệ thống với một tác nhân kích thích trung tính trước đó (ví dụ như chuông), một tác nhân không dẫn đến bất kỳ phản ứng cụ thể nào. Với sự kết đôi lặp đi lặp lại, phản ứng tự nhiên xảy ra khi kích thích trung tính xuất hiện.
Điều kiện theo kiểu Pavlov (tức là điều kiện hóa cổ điển) đã ảnh hưởng rất nhiều đến các nhà tâm lý học, ngay cả khi chính Pavlov cũng nghi ngờ công việc mà các nhà tâm lý học đã thực hiện.
Tại Hoa Kỳ, John Watson, nhà hành vi học đầu tiên được biết đến rộng rãi, đã sử dụng các nguyên tắc điều kiện hóa cổ điển trong nghiên cứu của mình. Ví dụ, trong một nghiên cứu được trích dẫn rộng rãi, Watson đã cố gắng phát triển chứng sợ có điều kiện cổ điển ở trẻ sơ sinh. Mặc dù điều kiện hóa cổ điển đã trở thành mô hình thống trị của Nga trong việc nghiên cứu Chủ nghĩa hành vi, nhưng một hình thức điều kiện hóa khác vẫn tồn tại ở Hoa Kỳ.
Điều kiện hoá hoạt động[sửa]
Hình thức này, được biết đến với tên gọi điều kiện hóa mở hoặc điều kiện hóa công cụ, ban đầu được phát triển từ ý tưởng của nhà tâm lý học Edward Thorndike. Thorndike bắt đầu nghiên cứu tâm lý con người bằng cách nghiên cứu học tập ở gà, sau đó là ở mèo. Dựa trên cách giải quyết vấn đề của những loài động vật này, ông đã phát triển Định luật hiệu ứng. Ở dạng đơn giản có thể nói rằng một hành vi có khả năng được lặp lại sẽ có kết quả tích cực. Tương tự, định luật của Thorndike về hành vi tập thể dục khẳng định rằng càng có nhiều phản ứng xảy ra trong một tình huống nhất định, nó được liên kết với hoàn cảnh đó và nhiều khả năng nó sẽ được lặp đi lặp lại trong tương lai một cách mạnh mẽ hơn nữa
Điều kiện hóa cũng được nghiên cứu nhiều trong các công trình của B.F. Skinner. Các nghiên cứu và bài viết của ông không chỉ ảnh hưởng đến các nhà tâm lý học mà còn ảnh hưởng đến công chúng.
Điều kiện hóa hoạt động khác với điều kiện hóa cổ điển ở chỗ, trong khi điều kiện hóa cổ điển dựa vào phản ứng của sinh vật đối với một số kích thích trong môi trường, điều kiện hóa hoạt động dựa vào việc chủ thể bắt đầu một hành động mà sau đó là một số kết quả. Ví dụ, khi một người đói bỏ tiền vào máy bán hàng tự động, họ sẽ được thưởng một sản phẩm nào đó. Theo thuật ngữ của các nhà tâm lý học, hành vi được củng cố. Trong cuộc sống hàng ngày, người đó hài lòng với kết quả. Kết quả là lần sau khi bị đói, người đó rất có thể sẽ lặp lại hành vi bỏ tiền vào máy. Mặt khác, nếu máy móc bị trục trặc và người đó không có thức ăn, cá nhân đó sẽ ít có khả năng lặp lại hành vi đó trong tương lai. Các nhà tâm lý học gọi đó là sự trừng phạt.
Bất cứ lúc nào một hành vi dẫn đến một kết quả tích cực có khả năng được lặp lại. Các nhà tâm lý học nói rằng hành vi đó đã được củng cố. Khi hành vi đó dẫn đến một kết quả tiêu cực, các nhà tâm lý học gọi nó là hình phạt. Hai loại củng cố và trừng phạt được mô tả là tích cực và tiêu cực. Sự củng cố tích cực thường được coi là đồng nghĩa với phần thưởng. Khi một hành vi xuất hiện, điều gì đó mang lại kết quả tích cực. Điều này dẫn đến khả năng lớn hơn là hành vi đó sẽ tái diễn. Kết quả tiêu cực liên quan đến việc chấm dứt một tình huống khó chịu. Vì vậy, nếu một người bị đau đầu, sử dụng một loại thuốc giảm đau và dẫn đến một kết quả thỏa mãn. Trong tương lai, khi người bệnh bị đau đầu, người đó có khả năng phải dùng lại thuốc giảm đau đó.
Trong sự củng cố tích cực và tiêu cực, một số hành vi có khả năng tái diễn vì điều gì đó tích cực hoặc dừng lại vì điều gì đó khó chịu. Cũng giống như tăng cường có hai hình thức, thì hình phạt cũng có hai hình thức: Hình phạt tích cực là việc trình bày một kết quả khó chịu khi một hành vi không mong muốn xảy ra. Mặt khác, khi một cái gì đó tích cực bị loại bỏ, điều này được gọi là hình phạt tiêu cực. Trong cả hai hình thức trừng phạt, một hành vi không mong muốn sẽ dẫn đến hậu quả tiêu cực. Do đó, hành vi không mong muốn ít có khả năng tái diễn trong tương lai.
Nhiều người đã nhầm lẫn khi đồng nhất sự tăng cường tiêu cực với sự trừng phạt, vì từ “tiêu cực” gợi lên ý tưởng về sự trừng phạt. Trong thực tế, một tình huống củng cố tiêu cực liên quan đến việc loại bỏ một kích thích tiêu cực, dẫn đến một tình huống thỏa mãn hơn. Một tình huống liên quan đến sự trừng phạt luôn dẫn đến một kết cục không mong muốn.
Bắt đầu với Watson và Skinner, tâm lý học ở Hoa Kỳ đã áp dụng một khuôn khổ hành vi, trong đó các nhà nghiên cứu bắt đầu nghiên cứu con người và động vật thông qua điều kiện hóa. Từ những năm 1920 đến những năm 1960, nhiều nhà tâm lý học đã thực hiện các thí nghiệm về điều kiện hóa với động vật với ý tưởng rằng điều gì đúng với động vật cũng sẽ đúng với con người. Các nhà tâm lý học cho rằng các nguyên tắc điều kiện hóa là phổ biến. Mặc dù nhiều nguyên tắc học tập và điều kiện hóa được phát triển trong nghiên cứu động vật liên quan đến việc học tập và điều kiện hóa của con người, song các nhà tâm lý học nhận ra rằng mỗi loài có những đặc điểm hành vi riêng. Do đó, mặc dù các nguyên tắc điều kiện hóa có thể khái quát từ động vật sang người, song các nhà nghiên cứu cần phải xem xét sự khác biệt giữa các loài.
Tài liệu tham khảo[sửa]
- Pavlov I.P., Conditional Reflexes, New York: Dover Publications, 1960.
- Mackintosh, N. J., Conditioning and Associative Learning, New York: Oxford University Press, 1983.
- Brink T.L., Unit 6: Learning (PDF), Psychology: A Student Friendly Approach, pp. 97 - 98, 2008.
- Chance P., Learning and Behavior, Belmont/CA: Wadsworth, ISBN 978-0-495-09564-4, 2008.
- Medin D.L., Ross B.H., Markmen A.B., Cognitive Psychology, 2009, pp. 50 - 53.
- Bouton M.E., Learning and Behavior, A Contemporary Synthesis (2nd ed.), Sunderland, MA: Sinauer, 2016.
- Chan C.K., Harris J.A., Extinction of Pavlovian conditioning: The influence of trial number and reinforcement history, Behavioural Processes, SQAB 2016: Persistence and Relapse, 141 (Pt 1), doi: 10.1016/j.beproc.2017.04.017.PMID28473250.S2CID 3483001, 2017, pp. 19 - 25.
.png){kind=link}