Thời đại khởi mông là dụng ngữ học giới đề xuất cho lịch sử Âu châu thế kỉ XVII-XVIII.

Các trứ tác Voltaire được coi là hiện tượng lý thú nhất thời Khởi Mông.

Thuật ngữ

Sở dĩ có thuật ngữ thì/thời đại khởi/khải mông bởi giai đoạn này tại Âu châu phát sinh phong trào tân tiến hóa khoa học và văn nghệ rất sôi động. Đây trực tiếp là thành quả của giai đoạn Phục Hưng và Phát Kiến. Những yếu nhân phong trào này tin rằng, sự phát triển hợp lý của tri thức có thể giải quyết những vấn đề căn bản của sự thực tồn nhân loại. Lịch sử nhân loại từ lúc này bắt đầu triển khai các trào lưu tư tưởng, tri thức và phương tiện truyền thông để tiến tới tân kì. Do đó, giai đoạn này còn được gọi thời đại lý tính.

Trong các văn bản khoa học Việt Nam giữa thế kỉ XX, giai đoạn này thường được gọi sai biệt thời trùng hưng (重興時代), thời khai hóa (開化時代) hoặc thời khai sáng (開創時代), nay đã bỏ.

• Hi Lạp : Διαφωτισμός
• La Mã : Saeculum luminum, Illuminismus
• Ý : Illuminismo
• Tây Ban Nha : Siglo de las Luces, Ilustración
• Bồ Đào Nha : Século das Luzes, Iluminismo, Ilustração
• Pháp : Siècle des Lumières
• Đức : Aufklärungszeitalter, Aufklärungszeit, Zeitalter der Aufklärung
• Hà Lan : Eeuw van de Rede, Verlichting
• Anh : Age of Enlightenment, Age of Reason
• Cymru : Cyfnod yr Ymoleuo, Yr Oleuedigaeth
• Na Uy : Opplysningstiden
• Thụy Điển : Upplysningstiden
• Phần Lan : Valistus
• Ba Lan : Wiek Oświecenia
• Nga : Эпоха Просвещения
• Hán : 啟蒙時代, 啟蒙運動, 理性時代

Lịch sử

Hiền triết gia Immanuel Kant khi giảng nghĩa thế nào là lý tính nhân loại trong quá trình tự khởi mông đã mượn thuật ngữ Latin sapere aude, minh diễn là "cầu tri, dám tìm hiểu". Ông cũng đề xuất rằng, Khởi Mông là thời kì khai phóng cuối cùng của nhân loại, tức là từ đây hoàn toàn cứu chuộc con người khỏi sự vô tri và những tư duy ấu trĩ.

Thời đại Khởi Mông căn bản được phân thành 3 tiểu giai đoạn :

• Giai đoạn đầu (thế kỉ XVII) nhìn chung vẫn trung thành với các nguyên lý thần học Công giáo. Phong trào Khởi Mông hoàn toàn hoạt động tại cực Tây Âu lục, mà trung tâm thường được cho là Pháp.
• Giai đoạn kế (nửa trước thế kỉ XVIII) : Trào lưu Khởi Mông thoát hẳn tư duy thần quyền để kiến tạo triết lý tự do - bình đẳng - bác ái, từ thời kì này được gắn với lãng mạn chủ nghĩa. Tại các khu vực Bắc Âu, Đông Âu và quanh Địa Trung Hải bắt đầu nhen lên xu hướng bắt chước cuộc Khởi Mông tại Pháp, coi Pháp quốc là hình mẫu lý tưởng cho sự khai phóng trí tuệ.
• Giai đoạn cuối (nửa sau thế kỉ XVIII) : Cuộc cách mạng công nghiệp phát sinh tại quần đảo Anh khiến hệ giá trị Khởi Mông biến chất, thậm chí tư tưởng lãng mạn dần đối nghịch xu hướng duy lý, ngày càng gây bất lợi cho chính xã hội và tự nhiên. Trào lưu Khởi Mông lúc này trở nên hoàn toàn tiêu cực và bước tới sự điêu tàn. Sự kiện đại cách mạng Pháp thường được sử giới coi là mốc kết thúc thời đại Khởi Mông, tuy rằng nó còn gây ảnh hưởng trong ít năm sau.

Tham khảo

• Cận đại
• Văn nghệ

Liên kết

Tài liệu

Quốc văn

• Thái Kim Lan, Khai sáng và tiến bộ, Ludwig Maximilian Universität, München, 27 tháng 05 năm 2018.

Ngoại văn

• Andrew, Donna T. "Popular Culture and Public Debate: London 1780". The Historical Journal, Vol. 39, No. 2. (June 1996), pp. 405–23. in JSTOR
• Burns, William. Science in the Enlightenment: An Encyclopædia (2003)
• Cowan, Brian, The Social Life of Coffee: The Emergence of the British Coffeehouse. New Haven: Yale University Press, 2005
• Darnton, Robert. The Literary Underground of the Old Regime. (1982).
• Israel, Jonathan I. (2001), Radical Enlightenment; Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750, Oxford University PressCS1 maint: ref=harv (link)
• Israel, Jonathan I. (2006), Enlightenment Contested, Oxford University PressCS1 maint: ref=harv (link)
• Israel, Jonathan I. (2010), A Revolution of the Mind: Radical Enlightenment and the Intellectual Origins of Modern Democracy, PrincetonCS1 maint: ref=harv (link)
• Israel, Jonathan I. (2011), Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750–1790, Oxford University PressCS1 maint: ref=harv (link)
• Melton, James Van Horn. The Rise of the Public in Enlightenment Europe. (2001).
• Petitfils, Jean-Christian (2005), Louis XVI, Perrin, ISBN 978-2-7441-9130-5CS1 maint: ref=harv (link)
• Roche, Daniel. France in the Enlightenment. (1998).
• Becker, Carl L. The Heavenly City of the Eighteenth-Century Philosophers. (1932), a famous short classic
• Bronner, Stephen. The Great Divide: The Enlightenment and its Critics (1995)
• Chisick, Harvey. Historical Dictionary of the Enlightenment. 2005.
• Delon, Michel. Encyclopædia of the Enlightenment (2001) 1480 pp.
• Dupre, Louis. The Enlightenment & the Intellectual Foundations of Modern Culture 2004
• Gay, Peter. The Enlightenment: The Rise of Modern Paganism (1966, 2nd ed. 1995), 952 pp. excerpt and text search vol 1.
• Peter Gay, The Enlightenment: The Science of Freedom, (1969 2nd ed. 1995), a highly influential study excerpt and text search vol 2;
• Greensides F, Hyland P, Gomez O (ed.). The Enlightenment (2002)
• Fitzpatrick, Martin et al., eds. The Enlightenment World. (2004). 714 pp. 39 essays by scholars
• Hampson, Norman. The Enlightenment (1981) online
• Hazard, Paul. European thought in the 18th century: From Montesquieu to Lessing (1965)
• Hesmyr, Atle: From Enlightenment to Romanticism in 18th Century Europe (2018)
• Himmelfarb, Gertrude. The Roads to Modernity: The British, French, and American Enlightenments (2004) excerpt and text search
• Jacob, Margaret Enlightenment: A Brief History with Documents 2000
• Kors, Alan Charles. Encyclopædia of the Enlightenment (4 vol. 1990; 2nd ed. 2003), 1984 pp. excerpt and text search
• Munck, Thomas. Enlightenment: A Comparative Social History, 1721–1794 England. (1994)
• Lehner, Ulrich L.. The Catholic Enlightenment (2016)
• Lehner, Ulrich L.. Women, Catholicism and Enlightenment (2017)
• Outram, Dorinda. The Enlightenment(1995) 157 pp. excerpt and text search; also online
• Outram, Dorinda. Panorama of the Enlightenment (2006), emphasis on Germany; heavily illustrated
• Porter, Roy (2001), The Enlightenment (lxb. 2nd), ISBN 978-0-333-94505-6
• Sarmant, Thierry (2012), Histoire de Paris: Politique, urbanisme, civilisation, Editions Jean-Paul Gisserot, ISBN 978-2-7558-0330-3
• Reill, Peter Hanns, and Wilson, Ellen Judy. Encyclopædia of the Enlightenment. (2nd ed. 2004). 670 pp.
• Warman, Caroline; et al. (2016), Warman, Caroline (bt.), Tolerance: The Beacon of the Englightenment, Open Book Publishers, doi:10.11647/OBP.0088, ISBN 978-1-78374-203-5
• Yolton, John W. et al. The Blackwell Companion to the Enlightenment. (1992). 581 pp.
• Aldridge, A. Owen (ed.). The Ibero-American Enlightenment (1971).
• Artz, Frederick B. The Enlightenment in France (1998) online
• Brewer, Daniel. The Enlightenment Past: reconstructing 18th-century French thought. (2008).
• Broadie, Alexander. The Scottish Enlightenment: The Historical Age of the Historical Nation (2007)
• Broadie, Alexander. The Cambridge Companion to the Scottish Enlightenment (2003) excerpt and text search
• Bronner, Stephen. Reclaiming the Enlightenment: Toward a Politics of Radical Engagement, 2004
• Brown, Stuart, ed. British Philosophy in the Age of Enlightenment (2002)
• Buchan, James. Crowded with Genius: The Scottish Enlightenment: Edinburgh's Moment of the Mind (2004) excerpt and text search
• Campbell, R.S. and Skinner, A.S., (eds.) The Origins and Nature of the Scottish Enlightenment, Edinburgh, 1982
• Cassirer, Ernst. The Philosophy of the Enlightenment. 1955. a highly influential study by a neoKantian philosopher excerpt and text search
• Chartier, Roger. The Cultural Origins of the French Revolution. Translated by Lydia G. Cochrane. Duke University Press, 1991.
• Europe in the age of enlightenment and revolution, New York: The Metropolitan Museum of Art, 1989, ISBN 978-0-87099-451-7
• Edelstein, Dan. The Enlightenment: A Genealogy (University of Chicago Press; 2010) 209 pp.
• Golinski, Jan (2011), "Science in the Enlightenment, Revisited", History of Science, 49 (2): 217–31, Bibcode:2011HisSc..49..217G, doi:10.1177/007327531104900204, S2CID 142886527
• Goodman, Dena. The Republic of Letters: A Cultural History of the French Enlightenment. (1994).
• Hesse, Carla. The Other Enlightenment: How French Women Became Modern. Princeton: Princeton University Press, 2001.
• Hankins, Thomas L. Science and the Enlightenment (1985).
• May, Henry F. The Enlightenment in America. 1976. 419 pp.
• Porter, Roy. The Creation of the Modern World: The Untold Story of the British Enlightenment. 2000. 608 pp. excerpt and text search
• Redkop, Benjamin. The Enlightenment and Community, 1999
• Reid-Maroney, Nina. Philadelphia's Enlightenment, 1740–1800: Kingdom of Christ, Empire of Reason. 2001. 199 pp.
• Schmidt, James (2003), "Inventing the Enlightenment: Anti-Jacobins, British Hegelians, and the 'Oxford English Dictionary'", Journal of the History of Ideas, 64 (3): 421–43, JSTOR 3654234
• Sorkin, David. The Religious Enlightenment: Protestants, Jews, and Catholics from London to Vienna (2008)
• Staloff, Darren. Hamilton, Adams, Jefferson: The Politics of Enlightenment and the American Founding. 2005. 419 pp. excerpt and text search
• Till, Nicholas. Mozart and the Enlightenment: Truth, Virtue, and Beauty in Mozart's Operas. 1993. 384 pp.
• Tunstall, Kate E. Blindness and Enlightenment. An Essay. With a new translation of Diderot's Letter on the Blind (Continuum, 2011)
• Venturi, Franco. Utopia and Reform in the Enlightenment. George Macaulay Trevelyan Lecture, (1971)
• Venturi, Franco. Italy and the Enlightenment: studies in a cosmopolitan century (1972) online
• Wills, Garry. Cincinnatus : George Washington and the Enlightenment (1984) online
• Winterer, Caroline. American Enlightenments: Pursuing Happiness in the Age of Reason (New Haven: Yale University Press, 2016)
• Navarro i Soriano, Ferran (2019). Harca, harca, harca! Músiques per a la recreació històrica de la Guerra de Successió (1794-1715). Editorial DENES.
• Broadie, Alexander, ed. The Scottish Enlightenment: An Anthology (2001) excerpt and text search
• Diderot, Denis. Rameau's Nephew and other Works (2008) excerpt and text search.
• Diderot, Denis. "Letter on the Blind" in Tunstall, Kate E. Blindness and Enlightenment. An Essay. With a new translation of Diderot's Letter on the Blind (Continuum, 2011)
• Diderot, Denis. The Encyclopédie of Diderot and D'Alembert: Selected Articles (1969) excerpt and text search Collaborative Translation Project of the University of Michigan
• Gay, Peter, bt. (1973), The Enlightenment: A Comprehensive Anthology, ISBN 0671217070
• Gomez, Olga, et al. eds. The Enlightenment: A Sourcebook and Reader (2001) excerpt and text search
• Kramnick, Issac, ed. The Portable Enlightenment Reader (1995) excerpt and text search
• Manuel, Frank Edward, ed. The Enlightenment (1965) online, excerpts
• Schmidt, James, ed. What is Enlightenment : Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions (1996) excerpt and text search

Tư liệu

Quốc văn

• Khai sáng là gì ? (Thái Kim Lan, Phạm Toàn, Phạm Minh Ngọc)
• Tư tưởng và phong trào khai sáng là gì ?
• Những băn khoăn về Khai Sáng (Hà Thủy Nguyên)
• William Blake - nhà thơ đi ngược lại phong trào Khai Sáng
• Phong trào khai sáng - đừng ảo tưởng mà nhầm đường (TS Trần Tuấn Tú)

Ngoại văn

• Still, Judith; Marks, John; Ford, Rebecca, "Enlightenment", Words of the World, Brady Haran (University of Nottingham)
• Legacy of the Enlightenment : The Democratic Revolution of the Enlightenment Areo Magazine (March 2019)