|
|
| (Không hiển thị 76 phiên bản của cùng người dùng ở giữa) |
| Dòng 1: |
Dòng 1: |
| − | {{#switch: {{NAMESPACENUMBER}} | 0 = <div style="height:10px;">[[Thể loại:Mục từ cần bình duyệt]]</div>
| + | <indicator name="mới">[[File:UnderCon icon.svg|40px|link={{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|alt=Mục từ này cần được bình duyệt|Mục từ này cần được bình duyệt]]</indicator> |
| − | <center>[[File:UnderCon icon.svg|frameless|30px|link=]] ''Mục từ này chưa được [[BKTT:Tiêu chuẩn mục từ|bình duyệt]] và có thể cần sự [[Trợ giúp:Hướng dẫn|giúp đỡ của bạn]] để [[{{TALKPAGENAME}}#Bình duyệt|hoàn thiện]].''</center> |}}
| |
| − | <!-- BẮT ĐẦU NỘI DUNG MỤC TỪ Ở DƯỚI ĐÂY. XIN ĐỪNG SỬA ĐỔI GÌ TỪ DÒNG NÀY TRỞ LÊN TRÊN, TRƯỚC KHI MỤC TỪ ĐƯỢC BÌNH DUYỆT -->
| |
| | {{Infobox medical condition | | {{Infobox medical condition |
| | | name = Lao | | | name = Lao |
| | | image = Tuberculosis-x-ray-1.jpg | | | image = Tuberculosis-x-ray-1.jpg |
| − | | caption = Ảnh X quang ngực của một bệnh nhân lao thể nặng: các mũi tên màu trắng chỉ nhiễm khuẩn ở cả hai phổi, các mũi tên màu đen chỉ sự hình thành của một khoang | + | | caption = Ảnh X quang ngực của một bệnh nhân lao thể nặng |
| | | field = [[Bệnh truyền nhiễm (chuyên khoa y tế)|Bệnh truyền nhiễm]], [[phổi học]] | | | field = [[Bệnh truyền nhiễm (chuyên khoa y tế)|Bệnh truyền nhiễm]], [[phổi học]] |
| − | | symptoms = [[Ho dai dẳng]], [[sốt]], [[ho ra máu|ho kèm dịch nhầy chứa máu]], sụt cân<ref name=WHO2015Fact/> | + | | symptoms = [[Ho dai dẳng]], [[sốt]], [[ho ra máu|ho kèm dịch nhầy chứa máu]], sụt cân |
| | | onset = | | | onset = |
| | | duration = | | | duration = |
| − | | causes = ''[[Mycobacterium tuberculosis]]''<ref name=WHO2015Fact/> | + | | causes = ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' |
| − | | risks = Hút thuốc, [[HIV/AIDS]]<ref name=WHO2015Fact/> | + | | risks = Hút thuốc, [[HIV/AIDS]] |
| − | | diagnosis = [[X quang ngực]], [[nuôi cấy vi sinh|nuôi cấy]], [[xét nghiệm da tuberculin]]<ref name=WHO2015Fact/> | + | | diagnosis = [[X quang ngực]], [[nuôi cấy vi sinh|nuôi cấy]], [[xét nghiệm da tuberculin]] |
| − | | differential = [[Viêm phổi]], [[histoplasmosis]], [[sarcoidosis]], [[coccidioidomycosis]]<ref>{{cite book|last1=Ferri|first1=Fred F. | name-list-style = vanc |title=Ferri's differential diagnosis : a practical guide to the differential diagnosis of symptoms, signs, and clinical disorders|date=2010|publisher=Elsevier/Mosby|location=Philadelphia, PA|isbn=978-0-323-07699-9|page=Chapter T|edition=2nd}}</ref> | + | | differential = [[Viêm phổi]], [[histoplasmosis]], [[sarcoidosis]], [[coccidioidomycosis]] |
| − | | prevention = Tầm soát người nguy cơ cao, điều trị người mắc, [[chủng ngừa]] bằng [[BCG]] <ref name=Haw2014/><ref name=TBCon2008/><ref name=Harr2013/> | + | | prevention = Tầm soát người nguy cơ cao, điều trị người mắc, [[chủng ngừa]] bằng [[BCG]] |
| − | | treatment = [[Kháng sinh]]<ref name=WHO2015Fact/> | + | | treatment = [[Kháng sinh]] |
| | | medication = | | | medication = |
| − | | frequency = 25% dân số (lao tiềm ẩn)<ref name=WHO2018Fact/> | + | | frequency = 25% dân số (lao tiềm ẩn) |
| − | | deaths = 1,5 triệu (2018)<ref name=Report2019/> | + | | deaths = 1,5 triệu (2018) |
| | }} | | }} |
| − | '''Lao''' là [[bệnh truyền nhiễm]] thường do [[vi khuẩn]] ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' gây ra.<ref name=WHO2015Fact/> Bệnh chủ yếu tác động đến [[phổi]] nhưng cũng có thể đến những bộ phận khác của cơ thể.<ref name=WHO2015Fact/> Đa số trường hợp mắc lao không biểu hiện triệu chứng, gọi là [[lao tiềm ẩn]].<ref name=WHO2015Fact/> Khoảng 10% ca lao tiềm ẩn tiến triển thành lao hoạt tính mà nếu không chữa trị sẽ khiến khoảng một nửa số bệnh nhân tử vong.<ref name=WHO2015Fact/> Triệu chứng điển hình của lao hoạt tính là [[ho]] dai dẳng kèm [[dịch nhầy]] chứa máu, [[sốt]], [[đổ mồ hôi đêm]], [[sụt cân]].<ref name=WHO2015Fact/> Nếu các cơ quan khác bị [[nhiễm khuẩn]] thì triệu chứng sẽ đa dạng hơn.<ref name=ID10>{{cite book| first1 = N Franklin | last1 = Adkinson | first2 = John E | last2 = Bennett | first3 = Robert Gordon | last3 = Douglas | first4 = Gerald L | last4 = Mandell | name-list-style = vanc |title=Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases|year=2010|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|location=Philadelphia, PA|isbn=978-0-443-06839-3|page=Chapter 250|edition=7th}}</ref> | + | '''Lao''' là [[bệnh truyền nhiễm]] thường do [[vi khuẩn]] ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' gây ra.<ref name=WHO2015Fact/> Bệnh chủ yếu tác động đến [[phổi]] nhưng cũng có thể đến những bộ phận khác của cơ thể.<ref name=WHO2015Fact/> Đa số trường hợp mắc lao không biểu hiện triệu chứng, gọi là [[lao tiềm ẩn]].<ref name=WHO2015Fact/> Khoảng 10% ca lao tiềm ẩn tiến triển thành lao hoạt tính mà nếu không chữa trị sẽ khiến khoảng một nửa số bệnh nhân tử vong.<ref name=WHO2015Fact/> Triệu chứng điển hình của lao hoạt tính là [[ho]] dai dẳng kèm [[dịch nhầy]] chứa máu, [[sốt]], [[đổ mồ hôi đêm]], [[sụt cân]].<ref name=WHO2015Fact/> Nếu các cơ quan khác bị [[nhiễm khuẩn]] thì triệu chứng sẽ đa dạng hơn.<ref name=ID10>{{cite book| first1 = N Franklin | last1 = Adkinson | first2 = John E | last2 = Bennett | first3 = Robert Gordon | last3 = Douglas | first4 = Gerald L | last4 = Mandell |title=Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases|year=2010|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|location=Philadelphia, PA|isbn=978-0-443-06839-3|page=Chapter 250|edition=7th}}</ref> |
| | | | |
| | Lao lây truyền từ người sang người qua không khí khi người bệnh lao hoạt tính ho, khạc nhổ, nói, hay [[hắt hơi]].<ref name=WHO2015Fact/><ref name=CDC2012B>{{cite web|title=Basic TB Facts|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC)|access-date=11 February 2016|date=13 March 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160206032136/http://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|archive-date=6 February 2016|df=dmy-all}}</ref> Người mang lao tiềm ẩn không làm bệnh lây lan.<ref name=WHO2015Fact/> Lao hoạt tính thường xảy ra hơn ở người hút thuốc và mắc [[HIV/AIDS]].<ref name=WHO2015Fact/> Cách thức chẩn đoán lao hoạt tính là [[X quang ngực]], cấy dịch cơ thể và khám nghiệm vi mô.<ref name=AP/> [[Xét nghiệm Mantoux]] hay xét nghiệm máu giúp chẩn đoán lao tiềm ẩn.<ref name=AP>{{cite journal | vauthors = Konstantinos A |year=2010 |title=Testing for tuberculosis |journal=Australian Prescriber |volume=33 |issue=1 |pages=12–18 |df=dmy-all |doi=10.18773/austprescr.2010.005 |doi-access=free }}</ref> | | Lao lây truyền từ người sang người qua không khí khi người bệnh lao hoạt tính ho, khạc nhổ, nói, hay [[hắt hơi]].<ref name=WHO2015Fact/><ref name=CDC2012B>{{cite web|title=Basic TB Facts|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC)|access-date=11 February 2016|date=13 March 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160206032136/http://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|archive-date=6 February 2016|df=dmy-all}}</ref> Người mang lao tiềm ẩn không làm bệnh lây lan.<ref name=WHO2015Fact/> Lao hoạt tính thường xảy ra hơn ở người hút thuốc và mắc [[HIV/AIDS]].<ref name=WHO2015Fact/> Cách thức chẩn đoán lao hoạt tính là [[X quang ngực]], cấy dịch cơ thể và khám nghiệm vi mô.<ref name=AP/> [[Xét nghiệm Mantoux]] hay xét nghiệm máu giúp chẩn đoán lao tiềm ẩn.<ref name=AP>{{cite journal | vauthors = Konstantinos A |year=2010 |title=Testing for tuberculosis |journal=Australian Prescriber |volume=33 |issue=1 |pages=12–18 |df=dmy-all |doi=10.18773/austprescr.2010.005 |doi-access=free }}</ref> |
| | | | |
| − | Cách thức phòng bệnh bao gồm tầm soát đối với người nguy cơ cao, phát hiện và điều trị sớm, chủng ngừa bằng [[vắc-xin BCG]] (Bacillus Calmette-Guérin).<ref name=Haw2014>{{cite journal | vauthors = Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG | display-authors = 6 | title = Tuberculosis vaccines and prevention of infection | journal = Microbiology and Molecular Biology Reviews | volume = 78 | issue = 4 | pages = 650–71 | date = December 2014 | pmid = 25428938 | pmc = 4248657 | doi = 10.1128/MMBR.00021-14 }}</ref><ref name=TBCon2008>{{cite book|last1=Organization|first1=World Health|title=Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes|date=2008|publisher=[[World Health Organization]] (WHO)|location=Geneva|isbn=978-92-4-154667-6|page=179|url=https://books.google.com/books?id=EUZXFCrlUaEC&pg=PA179|df=dmy-all}}</ref><ref name=Harr2013>{{cite book|last1=Harris|first1=Randall E. | name-list-style = vanc |title=Epidemiology of chronic disease: global perspectives|date=2013|publisher=Jones & Bartlett Learning|location=Burlington, MA|isbn=978-0-7637-8047-0|page=682|ref=https://books.google.com/books?id=KJLEIvX4wzoC&pg=PA682}}</ref> Người nguy cơ cao là người ở chung nhà, nơi làm việc, và tiếp xúc xã hội với bệnh nhân lao hoạt tính.<ref name=TBCon2008/> Chữa trị đòi hỏi sử dụng nhiều loại [[kháng sinh]] trong thời gian dài.<ref name=WHO2015Fact/> Tình trạng [[kháng kháng sinh]] đang ngày một trở nên đáng lo ngại với tỷ lệ [[lao đa kháng]] và [[lao siêu kháng]] tăng.<ref name=WHO2015Fact/> | + | Cách thức phòng bệnh bao gồm tầm soát đối với người nguy cơ cao, phát hiện và điều trị sớm, chủng ngừa bằng [[vắc-xin BCG]] (Bacillus Calmette-Guérin).<ref name=Haw2014>{{cite journal | vauthors = Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG | display-authors = 6 | title = Tuberculosis vaccines and prevention of infection | journal = Microbiology and Molecular Biology Reviews | volume = 78 | issue = 4 | pages = 650–71 | date = December 2014 | pmid = 25428938 | pmc = 4248657 | doi = 10.1128/MMBR.00021-14 }}</ref><ref name=TBCon2008>{{cite book|last1=Organization|first1=World Health|title=Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes|date=2008|publisher=[[World Health Organization]] (WHO)|location=Geneva|isbn=978-92-4-154667-6|page=179|url=https://books.google.com/books?id=EUZXFCrlUaEC&pg=PA179|df=dmy-all}}</ref> Người nguy cơ cao là người ở chung nhà, nơi làm việc, và tiếp xúc xã hội với bệnh nhân lao hoạt tính.<ref name=TBCon2008/> Chữa trị đòi hỏi sử dụng nhiều loại [[kháng sinh]] trong thời gian dài.<ref name=WHO2015Fact/> Tình trạng [[kháng kháng sinh]] đang ngày một trở nên đáng lo ngại với tỷ lệ [[lao đa kháng]] và [[lao siêu kháng]] tăng.<ref name=WHO2015Fact/> |
| | | | |
| − | Vào năm 2018 khoảng một phần tư dân số thế giới được cho là mắc lao tiềm ẩn.<ref name=WHO2018Fact>{{cite web |title=Tuberculosis (TB) |url=https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis |publisher=[[World Health Organization]] (WHO) |access-date=15 September 2018 |date=16 February 2018}}</ref> Mỗi năm có thêm khoảng 1% dân số mắc bệnh.<ref name=WHO2002>{{cite web|title=Tuberculosis|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|publisher=World Health Organization (WHO)|year=2002|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617193438/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|archive-date=17 June 2013|df=dmy-all}}</ref> Trong năm 2018 có hơn 10 triệu người bị lao hoạt tính trong đó 1,5 triệu người tử vong,<ref name=Report2019>{{cite web |title=Global Tuberculosis Report |url=https://www.who.int/tb/publications/global_report/tb19_Exec_Sum_12Nov2019.pdf?ua=1 |website=WHO |publisher=WHO |access-date=24 March 2020 |date=2019}}</ref> con số khiến lao là bệnh truyền nhiễm gây tử vong hàng đầu.<ref name=WHO2017Report>{{Cite web|url=https://www.who.int/tb/publications/global_report/en/|title=Global tuberculosis report|publisher=World Health Organization (WHO)|access-date=2017-11-09}}</ref> Căn bệnh xuất hiện chủ yếu ở Đông Nam Á (44%), châu Phi (24%), Tây Thái Bình Dương (18%) với hơn 50% ca được chẩn đoán ở tám quốc gia là Ấn Độ (27%), Trung Quốc (9%), Indonesia (8%), Philippines (6%), Pakistan (6%), Nigeria (4%), và Bangladesh (4%).<ref name=WHO2017Report/> Số ca mắc mới mỗi năm đã giảm kể từ năm 2000.<ref name=WHO2015Fact>{{Cite web|title=Tuberculosis (TB)|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis|website=www.who.int|language=en|access-date=2020-05-08}}</ref> Khoảng 80% dân số ở nhiều nước châu Á, châu Phi xét nghiệm tuberculin dương tính còn với người dân Hoa Kỳ chỉ là 5–10%.<ref name=Robbins>{{Cite book|title=Robbins Basic Pathology|date=2007|publisher=Elsevier|last1=Kumar|first1=Vinay|last2=Robbins|first2=Stanley L. | name-list-style = vanc |isbn=978-1-4160-2973-1|edition=8th|location=Philadelphia|oclc=69672074}}</ref> Bệnh lao đã có ở người từ thời cổ đại.<ref name=Lancet11>{{cite journal | vauthors = Lawn SD, Zumla AI | s2cid = 208791546 | title = Tuberculosis | journal = Lancet | volume = 378 | issue = 9785 | pages = 57–72 | date = July 2011 | pmid = 21420161 | doi = 10.1016/S0140-6736(10)62173-3 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/a18da0d39f1a2c68d3eee0529e35f7d2bd715803 }}</ref> | + | Vào năm 2018 khoảng một phần tư dân số thế giới được cho là mắc lao tiềm ẩn.<ref name=WHO2018Fact>{{cite web |title=Tuberculosis (TB) |url=https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis |publisher=[[World Health Organization]] (WHO) |access-date=15 September 2018 |date=16 February 2018}}</ref> Mỗi năm có thêm khoảng 1% dân số mắc bệnh.<ref name=WHO2002>{{cite web|title=Tuberculosis|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|publisher=World Health Organization (WHO)|year=2002|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617193438/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|archive-date=17 June 2013|df=dmy-all}}</ref> Trong năm 2018 có hơn 10 triệu người bị lao hoạt tính trong đó 1,5 triệu người tử vong,<ref name=Report2019>{{cite web |title=Global Tuberculosis Report |url=https://www.who.int/tb/publications/global_report/tb19_Exec_Sum_12Nov2019.pdf?ua=1 |website=WHO |publisher=WHO |access-date=24 March 2020 |date=2019}}</ref> con số khiến lao là bệnh truyền nhiễm gây tử vong hàng đầu.<ref name=WHO2017Report>{{Cite web|url=https://www.who.int/tb/publications/global_report/en/|title=Global tuberculosis report|publisher=World Health Organization (WHO)|access-date=2017-11-09}}</ref> Căn bệnh xuất hiện chủ yếu ở Đông Nam Á (44%), châu Phi (24%), Tây Thái Bình Dương (18%) với hơn 50% ca được chẩn đoán ở tám quốc gia là Ấn Độ (27%), Trung Quốc (9%), Indonesia (8%), Philippines (6%), Pakistan (6%), Nigeria (4%), và Bangladesh (4%).<ref name=WHO2017Report/> Số ca mắc mới mỗi năm đã giảm kể từ năm 2000.<ref name=WHO2015Fact>{{Cite web|title=Tuberculosis (TB)|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis|website=www.who.int|language=en|access-date=2020-05-08}}</ref> Khoảng 80% dân số ở nhiều nước châu Á, châu Phi xét nghiệm tuberculin dương tính.<ref name=Robbins>{{Cite book|title=Robbins Basic Pathology|date=2007|publisher=Elsevier|last1=Kumar|first1=Vinay|last2=Robbins|first2=Stanley L. |isbn=978-1-4160-2973-1|edition=8th|location=Philadelphia|oclc=69672074}}</ref> Bệnh lao đã có ở người từ thời cổ đại.<ref name=Lancet11>{{cite journal | vauthors = Lawn SD, Zumla AI | s2cid = 208791546 | title = Tuberculosis | journal = Lancet | volume = 378 | issue = 9785 | pages = 57–72 | date = July 2011 | pmid = 21420161 | doi = 10.1016/S0140-6736(10)62173-3 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/a18da0d39f1a2c68d3eee0529e35f7d2bd715803 }}</ref> |
| − | | |
| − | == Dấu hiệu và triệu chứng ==
| |
| − | Bệnh lao có thể tác động đến bất kỳ bộ phận nào của cơ thể nhưng phổ biến nhất là phổi (gọi là lao phổi).<ref name=ID10/> Lao ngoài phổi xảy ra khi bệnh phát triển ở bên ngoài phổi, dù vậy hai dạng có thể tồn tại đồng thời.<ref name=ID10/>
| |
| − | | |
| − | Dấu hiệu và triệu chứng tổng quan gồm có sốt, ớn lạnh, đổ mồ hôi đêm, chán ăn, sụt cân, và mệt mỏi.<ref name=ID10/> Ngoài ra còn có thể xuất hiện [[ngón tay dùi trống]] rõ rệt.<ref name="Pet2005">{{cite book|url=http://www.wiley.com/WileyCDA/WileyTitle/productCd-072791605X.html|title=Evidence-Based Respiratory Medicine|date=2005|publisher=BMJ Books|isbn=978-0-7279-1605-1|veditors=Gibson PG, Abramson M, Wood-Baker R, Volmink J, Hensley M, Costabel U|edition=1st|page=321|archive-url=https://web.archive.org/web/20151208072842/http://www.wiley.com/WileyCDA/WileyTitle/productCd-072791605X.html|archive-date=8 December 2015|url-status=live|df=dmy-all}}</ref>
| |
| − | | |
| − | === Phổi ===
| |
| − | Nếu nhiễm khuẩn lao ở trạng thái hoạt động thì phổi là cơ quan hay bị tác động nhất (khoảng 90% ca).<ref name=Lancet11/><ref>{{cite book| vauthors = Behera D |title=Textbook of Pulmonary Medicine|year=2010|publisher=Jaypee Brothers Medical Publishers|location=New Delhi|isbn=978-81-8448-749-7|page=457|url=https://books.google.com/books?id=0TbJjd9eTp0C&pg=PA457|edition=2nd|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906185549/https://books.google.com/books?id=0TbJjd9eTp0C&pg=PA457|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Triệu chứng gồm có [[đau ngực]] và ho ra đờm kéo dài.<ref name=Lancet11/> Khoảng 25% bệnh nhân không biểu hiện triệu chứng.<ref name=Lancet11/> Đôi khi người bệnh có thể ho ra máu với lượng nhỏ và trong rất ít trường hợp xảy ra vỡ động mạch phổi hay phình mạch Rasmussen dẫn đến chảy máu ồ ạt.<ref name=ID10/><ref>{{cite journal | vauthors = Halezeroğlu S, Okur E | title = Thoracic surgery for haemoptysis in the context of tuberculosis: what is the best management approach? | journal = Journal of Thoracic Disease | volume = 6 | issue = 3 | pages = 182–85 | date = March 2014 | pmid = 24624281 | pmc = 3949181 | doi = 10.3978/j.issn.2072-1439.2013.12.25 }}</ref> Lao có thể trở thành bệnh mạn tính và gây sẹo khắp những thùy phổi trên.<ref name=ID10/> Những thùy dưới ít bị tác động thường xuyên hơn.<ref name=ID10/> Không rõ tại sao có sự khác biệt này,<ref name="Robbins" /> có thể do ở phần phổi trên dẫn khí tốt hơn<ref name="Robbins" /> hoặc dẫn lưu [[bạch huyết]] kém hơn.<ref name=ID10/>
| |
| − | | |
| − | === Ngoài phổi ===
| |
| − | Ở 15–20% ca hoạt tính, nhiễm khuẩn lan ra ngoài phổi gây nên những dạng lao khác.<ref>{{cite book| veditors = Jindal SK |title=Textbook of Pulmonary and Critical Care Medicine|publisher=Jaypee Brothers Medical Publishers|location=New Delhi|isbn=978-93-5025-073-0|page=549|url=https://books.google.com/books?id=EvGTw3wn-zEC&pg=PA549|year=2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150907185434/https://books.google.com/books?id=EvGTw3wn-zEC&pg=PA549|archive-date=7 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Chúng được gọi chung là "lao ngoài phổi".<ref name=Extra2005>{{cite journal | vauthors = Golden MP, Vikram HR | title = Extrapulmonary tuberculosis: an overview | journal = American Family Physician | volume = 72 | issue = 9 | pages = 1761–68 | date = November 2005 | pmid = 16300038 }}</ref> Lao ngoài phổi xảy ra phổ biến hơn ở người có hệ miễn dịch suy yếu và trẻ em. Hơn một nửa số ca nhiễm HIV xuất hiện tình trạng này.<ref name=Extra2005/> Các địa điểm nhiểm khuẩn ngoài phổi đáng chú ý là [[màng phổi]] (viêm màng phổi do lao), [[hệ thần kinh trung ương]] (viêm màng não do lao), [[hệ bạch huyết]] ([[lao hạch cổ]]), [[hệ niệu sinh dục]] ([[lao niệu sinh dục]]), xương và khớp ([[lao cột sống]]). [[Lao kê]] là một dạng lao có tiềm năng lan rộng và nghiêm trọng hơn,<ref name=ID10/> hiện chiếm khoảng 10% trường hợp lao ngoài phổi.<ref name=Gho2008/>
| |
| − | | |
| − | == Tác nhân ==
| |
| − | === Vi khuẩn lao ===
| |
| − | [[File:Mycobacterium tuberculosis.jpg|thumb|''M. tuberculosis'' trên ảnh hiển vi điện tử quét]]
| |
| − | Tác nhân chủ yếu gây bệnh lao là ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'', một [[trực khuẩn]] nhỏ không động, [[sinh vật hiếu khí|hiếu khí]].<ref name=ID10/> Việc sở hữu hàm lượng [[lipid]] cao lý giải cho nhiều đặc điểm lâm sàng độc nhất của chúng.<ref>{{cite book | vauthors = Southwick F |title=Infectious Diseases: A Clinical Short Course, 2nd ed. |publisher=McGraw-Hill Medical Publishing Division |year=2007 |pages=104, 313–14 |chapter=Chapter 4: Pulmonary Infections |isbn=978-0-07-147722-2}}</ref> Chúng phân chia cứ 16 đến 20 tiếng một lần, tốc độ cực kỳ chậm so với những vi khuẩn khác thường phân chia trong chưa đến một tiếng.<ref>{{cite book| vauthors = Jindal SK |title=Textbook of Pulmonary and Critical Care Medicine|publisher=Jaypee Brothers Medical Publishers|location=New Delhi|isbn=978-93-5025-073-0|page=525|url=https://books.google.com/books?id=rAT1bdnDakAC&pg=PA525|year=2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906211342/https://books.google.com/books?id=rAT1bdnDakAC&pg=PA525|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> ''Mycobacterium'' có một màng ngoài hai lớp lipid.<ref name=Niederweis2010>{{cite journal | vauthors = Niederweis M, Danilchanka O, Huff J, Hoffmann C, Engelhardt H | title = Mycobacterial outer membranes: in search of proteins | journal = Trends in Microbiology | volume = 18 | issue = 3 | pages = 109–16 | date = March 2010 | pmid = 20060722 | pmc = 2931330 | doi = 10.1016/j.tim.2009.12.005 }}</ref> Nếu tiến hành [[nhuộm Gram]] thì ''M. tuberculosis'' hoặc "Gram dương" rất yếu hoặc không lưu giữ thuốc nhuộm do hàm lượng [[mycolic acid]] và lipid cao của thành tế bào.<ref name=Madison_2001>{{cite journal | vauthors = Madison BM | title = Application of stains in clinical microbiology | journal = Biotechnic & Histochemistry | volume = 76 | issue = 3 | pages = 119–25 | date = May 2001 | pmid = 11475314 | doi = 10.1080/714028138 }}</ref> ''M. tuberculosis'' có thể chống chịu các chất tẩy uế yếu và sống sót trong môi trường khô vài tuần. Ngoài tự nhiên, ''M. tuberculosis'' chỉ có thể sinh trưởng trong tế bào của sinh vật chủ nhưng chúng có thể được nuôi trong phòng thí nghiệm.<ref name=Parish_1999>{{cite journal | vauthors = Parish T, Stoker NG | s2cid = 28960959 | title = Mycobacteria: bugs and bugbears (two steps forward and one step back) | journal = Molecular Biotechnology | volume = 13 | issue = 3 | pages = 191–200 | date = December 1999 | pmid = 10934532 | doi = 10.1385/MB:13:3:191 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/f772c9046705c7df7e2be5d8bfcee869bd54f470 }}</ref>
| |
| − | | |
| − | Các nhà khoa học có thể nhận diện vi khuẩn lao dưới kính hiển vi nhờ tiến hành nhuộm các mẫu đờm dãi. Vì ''M. tuberculosis'' lưu lại những chất nhuộm nhất định kể cả sau khi được xử lý bằng dung dịch acid nên nó được xếp vào loại [[trực khuẩn kháng acid]].<ref name=Robbins/><ref name="Madison_2001"/> Kỹ thuật nhuộm kháng acid phổ biến nhất là [[nhuộm Ziehl–Neelsen]]<ref name=Stain2000>{{cite book |title=Medical Laboratory Science: Theory and Practice |publisher=Tata McGraw-Hill |location=New Delhi |year=2000 |page=473 |isbn=978-0-07-463223-9 |url=https://books.google.com/books?id=lciNs3VQPLoC&pg=PA473 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150906213737/https://books.google.com/books?id=lciNs3VQPLoC&pg=PA473 |archive-date=6 September 2015 |df=dmy-all }}</ref> và [[nhuộm Kinyoun]] khiến trực khuẩn có màu đỏ sáng nổi bật trên nền xanh.<ref>{{cite web |title=Acid-Fast Stain Protocols |url=http://www.microbelibrary.org/component/resource/laboratory-test/2870-acid-fast-stain-protocols |access-date=26 March 2016 |date=21 August 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111001132818/http://www.microbelibrary.org/component/resource/laboratory-test/2870-acid-fast-stain-protocols |archive-date=1 October 2011 }}</ref> [[Nhuộm auramine-rhodamine]]<ref name=Kommareddi_1984>{{cite journal | vauthors = Kommareddi S, Abramowsky CR, Swinehart GL, Hrabak L | title = Nontuberculous mycobacterial infections: comparison of the fluorescent auramine-O and Ziehl-Neelsen techniques in tissue diagnosis | journal = Human Pathology | volume = 15 | issue = 11 | pages = 1085–9 | date = November 1984 | pmid = 6208117 | doi = 10.1016/S0046-8177(84)80253-1 }}</ref> và [[kính hiển vi huỳnh quang|soi hiển vi huỳnh quang]]<ref>{{cite book | vauthors = van Lettow M, Whalen C |title=Nutrition and health in developing countries|year=2008|publisher=Humana Press|location=Totowa, N.J. | veditors = Semba RD, Bloem MW |isbn=978-1-934115-24-4 |page=291 |url=https://books.google.com/books?id=RhH6uSQy7a4C&pg=PA291 |edition=2nd|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906215906/https://books.google.com/books?id=RhH6uSQy7a4C&pg=PA291|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> cũng được áp dụng.
| |
| − | | |
| − | Tổ hợp ''M. tuberculosis'' bao gồm bốn ''Mycobacterium'' gây lao khác: ''[[Mycobacterium bovis|M. bovis]]'', ''[[Mycobacterium africanum|M. africanum]]'', ''[[Mycobacterium canetti|M. canetti]]'', và ''[[Mycobacterium microti|M. microti]]''.<ref>{{cite journal | vauthors = van Soolingen D, Hoogenboezem T, de Haas PE, Hermans PW, Koedam MA, Teppema KS, Brennan PJ, Besra GS, Portaels F, Top J, Schouls LM, van Embden JD | display-authors = 6 | title = A novel pathogenic taxon of the Mycobacterium tuberculosis complex, Canetti: characterization of an exceptional isolate from Africa | journal = International Journal of Systematic Bacteriology | volume = 47 | issue = 4 | pages = 1236–45 | date = October 1997 | pmid = 9336935 | doi = 10.1099/00207713-47-4-1236 | doi-access = free }}</ref> ''M. africanum'' không phổ biến nhưng là tác nhân gây lao đáng kể ở những vùng châu Phi.<ref>{{cite journal | vauthors = Niemann S, Rüsch-Gerdes S, Joloba ML, Whalen CC, Guwatudde D, Ellner JJ, Eisenach K, Fumokong N, Johnson JL, Aisu T, Mugerwa RD, Okwera A, Schwander SK | display-authors = 6 | title = Mycobacterium africanum subtype II is associated with two distinct genotypes and is a major cause of human tuberculosis in Kampala, Uganda | journal = Journal of Clinical Microbiology | volume = 40 | issue = 9 | pages = 3398–405 | date = September 2002 | pmid = 12202584 | pmc = 130701 | doi = 10.1128/JCM.40.9.3398-3405.2002 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Niobe-Eyangoh SN, Kuaban C, Sorlin P, Cunin P, Thonnon J, Sola C, Rastogi N, Vincent V, Gutierrez MC | display-authors = 6 | title = Genetic biodiversity of Mycobacterium tuberculosis complex strains from patients with pulmonary tuberculosis in Cameroon | journal = Journal of Clinical Microbiology | volume = 41 | issue = 6 | pages = 2547–53 | date = June 2003 | pmid = 12791879 | pmc = 156567 | doi = 10.1128/JCM.41.6.2547-2553.2003 }}</ref> ''M. bovis'' từng là nguyên nhân phổ biến nhưng đã bị diệt trừ gần như hoàn toàn từ khi sữa thanh trùng xuất hiện và không còn là vấn đề ở các nước phát triển.<ref name=Robbins/><ref>{{cite journal | vauthors = Thoen C, Lobue P, de Kantor I | title = The importance of Mycobacterium bovis as a zoonosis | journal = Veterinary Microbiology | volume = 112 | issue = 2–4 | pages = 339–45 | date = February 2006 | pmid = 16387455 | doi = 10.1016/j.vetmic.2005.11.047 }}</ref> ''M. canetti'' hiếm thấy và dường như hạn chế ở [[Sừng châu Phi]], dù vậy đã quan sát thấy một vài ca ở những người châu Phi di cư.<ref>{{cite book| vauthors = Acton QA |title=Mycobacterium Infections: New Insights for the Healthcare Professional|year=2011|publisher=ScholarlyEditions|isbn=978-1-4649-0122-5|page=1968|url=https://books.google.com/books?id=g2iFfV6uEuAC&pg=PA1968|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906201531/https://books.google.com/books?id=g2iFfV6uEuAC&pg=PA1968|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Pfyffer GE, Auckenthaler R, van Embden JD, van Soolingen D | title = Mycobacterium canettii, the smooth variant of M. tuberculosis, isolated from a Swiss patient exposed in Africa | journal = Emerging Infectious Diseases | volume = 4 | issue = 4 | pages = 631–4 | date = 1998 | pmid = 9866740 | pmc = 2640258 | doi = 10.3201/eid0404.980414 }}</ref> ''M. microti'' cũng không phổ biến và gần như chỉ thấy ở người bị suy giảm miễn dịch, dù vậy độ thịnh hành của nó có thể bị đánh giá thấp đáng kể.<ref>{{cite journal | vauthors = Panteix G, Gutierrez MC, Boschiroli ML, Rouviere M, Plaidy A, Pressac D, Porcheret H, Chyderiotis G, Ponsada M, Van Oortegem K, Salloum S, Cabuzel S, Bañuls AL, Van de Perre P, Godreuil S | display-authors = 6 | title = Pulmonary tuberculosis due to Mycobacterium microti: a study of six recent cases in France | journal = Journal of Medical Microbiology | volume = 59 | issue = Pt 8 | pages = 984–989 | date = August 2010 | pmid = 20488936 | doi = 10.1099/jmm.0.019372-0 | doi-access = free }}</ref>
| |
| − | | |
| − | Còn những ''Mycobacterium'' gây bệnh khác được biết là ''[[Mycobacterium leprae|M. leprae]]'', ''[[Mycobacterium avium complex|M. avium]]'', và ''[[Mycobacterium kansasii|M. kansasii]]''. ''M. avium'' và ''M. kansasii'' thuộc nhóm ''Mycobacterium'' không điển hình. Loại này không gây lao hay [[bệnh phong|phong]] mà gây những bệnh phổi khác tương tự lao.<ref name=ALA_1997>{{cite journal | author = American Thoracic Society | title = Diagnosis and treatment of disease caused by nontuberculous mycobacteria. This official statement of the American Thoracic Society was approved by the Board of Directors, March 1997. Medical Section of the American Lung Association | journal = American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine | volume = 156 | issue = 2 Pt 2 | pages = S1–25 | date = August 1997 | pmid = 9279284 | doi = 10.1164/ajrccm.156.2.atsstatement }}</ref>
| |
| − | | |
| − | === Lây truyền ===
| |
| − | Khi người bệnh lao hoạt tính ho, hắt hơi, nói, hát, hay khạc nhổ, họ bắn ra những giọt [[aerosol]] có đường kính 0,5 đến 5,0 [[µm]] chứa mầm bệnh. Một lần hắt hơi có thể bắn ra tới 40.000 giọt.<ref name=Cole_1998>{{cite journal | vauthors = Cole EC, Cook CE | title = Characterization of infectious aerosols in health care facilities: an aid to effective engineering controls and preventive strategies | journal = American Journal of Infection Control | volume = 26 | issue = 4 | pages = 453–64 | date = August 1998 | pmid = 9721404 | doi = 10.1016/S0196-6553(98)70046-X | pmc = 7132666 }}</ref> Chỉ một giọt cũng có thể truyền bệnh bởi số lượng vi khuẩn cần để sinh bệnh là rất ít (dưới 10 vi khuẩn).<ref>{{cite journal | vauthors = Nicas M, Nazaroff WW, Hubbard A | title = Toward understanding the risk of secondary airborne infection: emission of respirable pathogens | journal = Journal of Occupational and Environmental Hygiene | volume = 2 | issue = 3 | pages = 143–54 | date = March 2005 | pmid = 15764538 | doi = 10.1080/15459620590918466 | pmc = 7196697 }}</ref>
| |
| − | | |
| − | Người tiếp xúc gần, thường xuyên, thời gian dài với người bị lao có nguy cơ nhiễm bệnh rất cao với tỷ lệ lây nhiễm ước tính 22%.<ref name="Ahmed_2011">{{cite journal | vauthors = Ahmed N, Hasnain SE | title = Molecular epidemiology of tuberculosis in India: moving forward with a systems biology approach | journal = Tuberculosis | volume = 91 | issue = 5 | pages = 407–13 | date = September 2011 | pmid = 21514230 | doi = 10.1016/j.tube.2011.03.006 }}</ref> Một người mắc lao hoạt tính không chữa trị có thể lây cho 10 đến 15 người (hoặc hơn) trong một năm.<ref name="WHO2012data" /> Sự lây nhiễm chỉ xảy ra từ người mắc lao hoạt tính, người mang lao tiềm ẩn không được xem là nguồn lây.<ref name="Robbins" /> Xác suất lây truyền từ người này sang người khác phụ thuộc vào một số yếu tố bao gồm số giọt bắn mà người bệnh phát ra, độ thông thoáng của môi trường, thời gian tiếp xúc, [[độc lực]] của chủng ''M. tuberculosis'', năng lực miễn dịch của người không bị bệnh, và những yếu tố khác.<ref name="CDCcourse">{{cite web|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC), Division of Tuberculosis Elimination|url=https://www.cdc.gov/tb/education/corecurr/pdf/corecurr_all.pdf|title=Core Curriculum on Tuberculosis: What the Clinician Should Know|page=24|edition=5th|year=2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120519141115/http://www.cdc.gov/tb/education/corecurr/pdf/corecurr_all.pdf|archive-date=19 May 2012|df=dmy-all}}</ref> Chuỗi lây truyền người sang người có thể ngăn chặn bằng biện pháp cách ly người bệnh lao hoạt tính và điều trị bằng thuốc kháng lao. Sau khoảng hai tuần điều trị hiệu quả thì nhìn chung đối tượng mang vi khuẩn không đề kháng không còn là nguồn lây.<ref name="Ahmed_2011" /> Một người mới nhiễm lao thường phải sau ba đến bốn tuần mới có thể lây nhiễm cho người khác.<ref>{{cite web|url=http://www.mayoclinic.com/health/tuberculosis/DS00372/DSECTION=3|title=Causes of Tuberculosis|access-date=19 October 2007|date=21 December 2006|publisher=[[Mayo Clinic]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071018051807/http://www.mayoclinic.com/health/tuberculosis/DS00372/DSECTION%3D3|archive-date=18 October 2007|df=dmy-all}}</ref>
| |
| − | | |
| − | === Yếu tố nguy cơ ===
| |
| − | ==== Bệnh hoạt tính ====
| |
| − | Yếu tố nguy cơ hàng đầu trên toàn cầu là HIV, 13% bệnh nhân lao nhiễm HIV.<ref name="WHO2011">{{cite web|year=2011|title=The sixteenth global report on tuberculosis|url=https://www.who.int/tb/publications/global_report/2011/gtbr11_executive_summary.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120906223650/http://www.who.int/tb/publications/global_report/2011/gtbr11_executive_summary.pdf|archive-date=6 September 2012|publisher=World Health Organization (WHO)}}</ref> Vấn đề này nghiêm trọng ở châu Phi hạ Sahara nơi có tỷ lệ nhiễm HIV cao.<ref>{{cite web|title=Global tuberculosis control–surveillance, planning, financing WHO Report 2006|url=https://www.who.int/tb/publications/global_report/en/index.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061212123736/http://www.who.int/tb/publications/global_report/en/index.html|archive-date=12 December 2006|access-date=13 October 2006|publisher=World Health Organization (WHO)|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal|vauthors=Chaisson RE, Martinson NA|date=March 2008|title=Tuberculosis in Africa – combating an HIV-driven crisis|journal=The New England Journal of Medicine|volume=358|issue=11|pages=1089–92|doi=10.1056/NEJMp0800809|pmid=18337598}}</ref> 30% người đồng nhiễm lao và HIV bệnh phát triển thành thể hoạt tính,<ref name="Pet2005" /> trong khi tỷ lệ này ở người không nhiễm HIV là 5–10%.<ref name="Pet2005" />
| |
| − | | |
| − | Sử dụng những thuốc nhất định như [[corticosteroid]] và [[infliximab]] là một yếu tố nguy cơ quan trọng khác, đặc biệt ở các nước phát triển.<ref name="Lancet11" />
| |
| − | | |
| − | Yếu tố nguy cơ khác bao gồm: [[nghiện rượu]],<ref name="Lancet11" /> [[hút thuốc lá]] (nguy cơ tăng gấp đôi),<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=van Zyl Smit RN, Pai M, Yew WW, Leung CC, Zumla A, Bateman ED, Dheda K|date=January 2010|title=Global lung health: the colliding epidemics of tuberculosis, tobacco smoking, HIV and COPD|journal=The European Respiratory Journal|volume=35|issue=1|pages=27–33|doi=10.1183/09031936.00072909|pmc=5454527|pmid=20044459}}</ref> [[tiểu đường]] (nguy cơ tăng gấp ba),<ref>{{cite journal|vauthors=Restrepo BI|date=August 2007|title=Convergence of the tuberculosis and diabetes epidemics: renewal of old acquaintances|journal=Clinical Infectious Diseases|volume=45|issue=4|pages=436–38|doi=10.1086/519939|pmc=2900315|pmid=17638190}}</ref> [[bụi phổi silic]] (nguy cơ tăng gấp 30 lần),<ref name="table3">{{cite journal|date=June 2000|title=Targeted tuberculin testing and treatment of latent tuberculosis infection. American Thoracic Society|url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr4906a1.htm#tab3|url-status=live|journal=MMWR. Recommendations and Reports|volume=49|issue=RR-6|pages=1–51|pmid=10881762|archive-url=https://web.archive.org/web/20041217172736/http://www.cdc.gov/MMWR/preview/mmwrhtml/rr4906a1.htm#tab3|archive-date=17 December 2004|df=dmy-all}}</ref> ô nhiễm không khí trong nhà, suy dinh dưỡng, nhỏ tuổi,<ref name=":0" /> mới mắc lao gần đây, sử dụng ma túy, bệnh thận nặng, nhẹ cân, cấy ghép nội tạng, ung thư đầu cổ,<ref>{{Cite web|date=2020-05-26|title=TB Risk Factors {{!}} Basic TB Facts {{!}} TB {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/risk.htm|access-date=2020-08-25|website=www.cdc.gov|language=en-us}}</ref> và nhạy cảm gen.<ref>{{cite journal|vauthors=Möller M, Hoal EG|date=March 2010|title=Current findings, challenges and novel approaches in human genetic susceptibility to tuberculosis|journal=Tuberculosis|volume=90|issue=2|pages=71–83|doi=10.1016/j.tube.2010.02.002|pmid=20206579}}</ref>
| |
| − | | |
| − | ==== Nhiễm khuẩn ====
| |
| − | Nguy cơ nhiễm khuẩn gia tăng ở người hút thuốc lá và trẻ em.<ref name=":0" />
| |
| − | | |
| − | == Bệnh sinh ==
| |
| − | [[File:Tuberculous epididymitis Low Power.jpg|thumb|Viêm mào tinh hoàn do lao, nhuộm [[H&E]]]]
| |
| − | Khoảng 90% người nhiễm ''M. tuberculosis'' không có triệu chứng hay gọi là mắc lao tiềm ẩn<ref name=Book90>{{cite book|last=Skolnik|first=Richard | name-list-style = vanc |title=Global health 101|year=2011|publisher=Jones & Bartlett Learning|location=Burlington, MA|isbn=978-0-7637-9751-5|page=[https://archive.org/details/globalhealth1010000skol/page/253 253]|url=https://archive.org/details/globalhealth1010000skol|url-access=registration|edition=2nd|df=dmy-all}}</ref> và khả năng bệnh tiến triển đến dạng hoạt tính chỉ là 10% trong suốt cuộc đời.<ref name=Arch2009>{{cite book |first1 = Arch G. | last1 = Mainous III | first2 = Claire | last2 = Pomeroy | name-list-style = vanc |title=Management of antimicrobials in infectious diseases: impact of antibiotic resistance|year=2009|publisher=Humana Press|location=Totowa, NJ|isbn=978-1-60327-238-4|page=74|url=https://books.google.com/books?id=hwVFAPLYznsC&pg=PA74|edition=2nd rev.|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906224212/https://books.google.com/books?id=hwVFAPLYznsC&pg=PA74|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Ở người nhiễm HIV nguy cơ xuất hiện lao hoạt tính tăng gần 10% một năm.<ref name=Arch2009/> Nếu không được điều trị hiệu quả, tỷ lệ tử vong ở những ca hoạt tính lên tới 66%.<ref name=WHO2012data>{{cite web|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/index.html|title=Tuberculosis Fact sheet N°104|publisher=[[World Health Organization]] (WHO)|date=November 2010|access-date=26 July 2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061004013508/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/index.html|archive-date=4 October 2006|df=dmy-all}}</ref>
| |
| − | | |
| − | Nhiễm khuẩn lao bắt đầu khi vi khuẩn đến túi khí phế nang của phổi, tại đó chúng xâm nhập và sinh sôi trong [[thể nội bào]] của [[đại thực bào]] phế nang.<ref name=Robbins/><ref name=Houben>{{cite journal | vauthors = Houben EN, Nguyen L, Pieters J | title = Interaction of pathogenic mycobacteria with the host immune system | journal = Current Opinion in Microbiology | volume = 9 | issue = 1 | pages = 76–85 | date = February 2006 | pmid = 16406837 | doi = 10.1016/j.mib.2005.12.014 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Queval CJ, Brosch R, Simeone R | title = Mycobacterium tuberculosis | journal = Frontiers in Microbiology | volume = 8 | page= 2284 | year = 2017 | pmid = 29218036 | pmc = 5703847 | doi = 10.3389/fmicb.2017.02284 }}</ref> Đại thực bào xác định vi khuẩn là ngoại xâm và cố gắng tiêu diệt chúng thông qua [[sự thực bào]]. Trong quá trình này, vi khuẩn bị đại thực bào bao bọc và nhốt tạm thời trong một túi có màng bao gọi là [[thể thực bào]]. Tiếp đó thể thực bào kết hợp với [[tiêu thể]] tạo ra thực bào-tiêu thể (hay nội tiêu thể). Trong nội tiêu thể, tế bào nỗ lực sử dụng [[những dạng oxy phản ứng]] và acid để giết vi khuẩn. Tuy nhiên, ''M. tuberculosis'' có một bao [[mycolic acid]] dày, sáp bảo vệ nó khỏi những độc chất mà tế bào sản sinh. ''M. tuberculosis'' có thể sinh sôi bên trong đại thực bào và cuối cùng tiêu diệt đại thực bào.
| |
| − | | |
| − | Vị trí nhiễm khuẩn đầu tiên ở phổi gọi là [[tụ điểm Ghon]] nhìn chung nằm ở phần trên của thùy dưới hoặc phần dưới của thùy trên.<ref name=Robbins/> Lao phổi còn có thể xảy ra do nhiễm trùng từ dòng máu tại vị trí được gọi là [[tụ điểm Simon]] thường thấy ở đỉnh phổi.<ref>{{cite book|last=Khan|title=Essence of Paediatrics|year=2011|publisher=Elsevier India|isbn=978-81-312-2804-3|page=401|url=https://books.google.com/books?id=gERCc6KTxwoC&pg=PA401|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906193259/https://books.google.com/books?id=gERCc6KTxwoC&pg=PA401|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Thông qua đường máu vi khuẩn còn có thể lan đến những địa điểm xa hơn như hạch ngoại vi, thận, não, và xương.<ref name=Robbins/><ref name=Herrmann_2005>{{cite journal | vauthors = Herrmann JL, Lagrange PH | title = Dendritic cells and Mycobacterium tuberculosis: which is the Trojan horse? | journal = Pathologie-Biologie | volume = 53 | issue = 1 | pages = 35–40 | date = February 2005 | pmid = 15620608 | doi = 10.1016/j.patbio.2004.01.004 }}</ref> Căn bệnh có thể tác động đến mọi bộ phận của cơ thể, dù vậy nó hiếm khi ảnh hưởng đến [[tim]], [[cơ xương]], [[tụy]], hay [[giáp]].<ref>{{cite journal | vauthors = Agarwal R, Malhotra P, Awasthi A, Kakkar N, Gupta D | title = Tuberculous dilated cardiomyopathy: an under-recognized entity? | journal = BMC Infectious Diseases | volume = 5 | issue = 1 | pages = 29 | date = April 2005 | pmid = 15857515 | pmc = 1090580 | doi = 10.1186/1471-2334-5-29 }}</ref>
| |
| − | | |
| − | [[File:Carswell-Tubercle.jpg|thumb|left|upright=0.7|Tranh minh họa nốt lao của [[Robert Carswell]]<ref name="GoodCooper1835">{{cite book| first1 = John Mason | last1 = Good | first2 = Samuel | last2 = Cooper | first3 = Augustus Sidney | last3 = Doane | name-list-style = vanc |title=The Study of Medicine|url=https://books.google.com/books?id=K906AQAAMAAJ&pg=PA32|year=1835|publisher=Harper|page=32|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160810194616/https://books.google.com/books?id=K906AQAAMAAJ&pg=PA32|archive-date=10 August 2016|df=dmy-all}}</ref>]]
| |
| − | | |
| − | Lao được xếp vào nhóm các bệnh viêm u hạt. [[Đại thực bào]], [[tế bào dạng biểu mô]], [[tế bào T]], [[tế bào B]], và [[nguyên bào sợi]] tập hợp hình thành nên u hạt với [[bạch huyết bào]] bao quanh đại thực bào bị nhiễm. Khi những đại thực bào khác tấn công đại thực bào bị nhiễm, chúng hợp nhất thành một tế bào đa nhân khổng lồ trong khoang phế nang. U hạt có thể ngăn vi khuẩn phát tán và tạo môi trường cục bộ cho các tế bào của hệ miễn dịch tương tác.<ref name=Grosset /> Tuy nhiên, chứng cứ gần đây hơn gợi ý vi khuẩn lợi dụng u hạt để tránh né bị hệ miễn dịch của vật chủ tiêu diệt. Đại thực bào và [[tế bào tua]] trong u hạt không thể trình diện kháng nguyên đến bạch huyết bào nên phản ứng miễn dịch bị kìm hãm.<ref>{{cite journal | vauthors = Bozzano F, Marras F, De Maria A | title = Immunology of tuberculosis | journal = Mediterranean Journal of Hematology and Infectious Diseases | volume = 6 | issue = 1 | page= e2014027 | year = 2014 | pmid = 24804000 | pmc = 4010607 | doi = 10.4084/MJHID.2014.027 }}</ref> Vi khuẩn bên trong u hạt có thể trở nên bất hoạt dẫn đến nhiễm khuẩn tiềm ẩn. Một đặc điểm khác của u hạt là hoại tử phát triển ở tâm của nốt lao. Nhìn bằng mắt thường nó trông như phô mai trắng mềm và được gọi là [[hoại tử phô mai]].<ref name=Grosset>{{cite journal | vauthors = Grosset J | title = Mycobacterium tuberculosis in the extracellular compartment: an underestimated adversary | journal = Antimicrobial Agents and Chemotherapy | volume = 47 | issue = 3 | pages = 833–36 | date = March 2003 | pmid = 12604509 | pmc = 149338 | doi = 10.1128/AAC.47.3.833-836.2003 }}</ref>
| |
| − | | |
| − | Nếu vi khuẩn lao xâm nhập dòng máu từ một vùng mô tổn thương thì chúng có thể lan ra khắp cơ thể và tạo ra nhiều tụ điểm nhiễm khuẩn có dạng nốt trắng nhỏ ở mô.<ref>{{cite book|last=Crowley|first=Leonard V. | name-list-style = vanc |title=An introduction to human disease: pathology and pathophysiology correlations|year=2010|publisher=Jones and Bartlett|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-6591-0|page=374|url=https://books.google.com/books?id=TEiuWP4z_QIC&pg=PA374|edition=8th|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906193726/https://books.google.com/books?id=TEiuWP4z_QIC&pg=PA374|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Dạng lao nghiêm trọng này được gọi là lao kê phổ biến nhất ở trẻ em và người nhiễm HIV.<ref>{{cite book|last=Anthony|first=Harries | name-list-style = vanc |title=TB/HIV a Clinical Manual|year=2005|publisher=World Health Organization (WHO)|location=Geneva|isbn=978-92-4-154634-8|page=75|url=https://books.google.com/books?id=8dfhwKaCSxkC&pg=PA75|edition=2nd|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906195514/https://books.google.com/books?id=8dfhwKaCSxkC&pg=PA75|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Tỷ lệ tử vong đối với lao dạng lan tỏa này là cao kể cả có chữa trị (khoảng 30%).<ref name=Gho2008>{{cite book| first1 = Thomas M | last1 = Habermann | first2 = Amit | last2 = Ghosh | name-list-style = vanc |title=Mayo Clinic internal medicine: concise textbook|year=2008|publisher=Mayo Clinic Scientific Press|location=Rochester, MN|isbn=978-1-4200-6749-1|page=789|url=https://books.google.com/books?id=YJtodBwNxokC&pg=PA789|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906190055/https://books.google.com/books?id=YJtodBwNxokC&pg=PA789|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Jacob JT, Mehta AK, Leonard MK | title = Acute forms of tuberculosis in adults | journal = The American Journal of Medicine | volume = 122 | issue = 1 | pages = 12–17 | date = January 2009 | pmid = 19114163 | doi = 10.1016/j.amjmed.2008.09.018 }}</ref>
| |
| − | | |
| − | Ở nhiều người tình trạng nhiễm khuẩn lúc nặng lên lúc thuyên giảm. Hoại tử và sự hủy hoại mô thường được cân bằng bởi chữa lành và [[xơ hóa]].<ref name=Grosset/> Thế chỗ mô bị tác động là sẹo và các khoang chứa đầy vật chất hoại tử phô mai. Trong thời gian bệnh phát tác (lao hoạt tính), một số khoang này nhập vào đường khí và vật chất có thể được ho ra. Vật chất chứa vi khuẩn sống nên có thể làm lây bệnh. Chữa trị bằng [[kháng sinh]] phù hợp giúp diệt vi khuẩn tạo điều kiện cho sự phục hồi diễn ra. Khi ấy những vùng bị tác động cuối cùng sẽ được mô sẹo thay thế.<ref name=Grosset/>
| |
| − | | |
| − | == Chẩn đoán ==
| |
| − | [[File:TB in sputum.png|thumb|upright=0.8|''M. tuberculosis'' (nhuộm đỏ) trong [[đờm]]]]
| |
| − | === Lao hoạt tính ===
| |
| − | Chỉ dựa vào dấu hiệu và triệu chứng thì khó mà chẩn đoán lao hoạt tính.<ref name=DiagP2011>{{cite journal | vauthors = Bento J, Silva AS, Rodrigues F, Duarte R | title = [Diagnostic tools in tuberculosis] | journal = Acta Medica Portuguesa | volume = 24 | issue = 1 | pages = 145–54 | date = 2011 | pmid = 21672452 }}</ref> Bệnh cũng khó chẩn đoán ở người có hệ miễn dịch suy yếu.<ref name=Clinic2009>{{cite journal | vauthors = Escalante P | s2cid = 639982 | title = In the clinic. Tuberculosis | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 150 | issue = 11 | pages = ITC61-614; quiz ITV616 | date = June 2009 | pmid = 19487708 | doi = 10.7326/0003-4819-150-11-200906020-01006 | url = https://www.semanticscholar.org/paper/922c2f4f7e38e3cefdd052fc021f4e1cd9411e6a }}</ref> Tuy nhiên chẩn đoán nên được xem xét ở người có dấu hiệu của bệnh phổi hoặc [[triệu chứng thể tạng]] kéo dài hơn hai tuần.<ref name=Clinic2009/> [[X quang ngực]] và [[cấy đờm]] để tìm [[trực khuẩn kháng acid]] là bước đánh giá điển hình ban đầu.<ref name=Clinic2009/> Xét nghiệm giải phóng interferon gamma (IGRA) và xét nghiệm da tuberculin ít được áp dụng ở đa số các nước đang phát triển.<ref>{{cite journal | vauthors = Metcalfe JZ, Everett CK, Steingart KR, Cattamanchi A, Huang L, Hopewell PC, Pai M | title = Interferon-γ release assays for active pulmonary tuberculosis diagnosis in adults in low- and middle-income countries: systematic review and meta-analysis | journal = The Journal of Infectious Diseases | volume = 204 Suppl 4 | issue = suppl_4 | pages = S1120-9 | date = November 2011 | pmid = 21996694 | pmc = 3192542 | doi = 10.1093/infdis/jir410 }}</ref><ref name="Sester 100–11">{{cite journal | vauthors = Sester M, Sotgiu G, Lange C, Giehl C, Girardi E, Migliori GB, Bossink A, Dheda K, Diel R, Dominguez J, Lipman M, Nemeth J, Ravn P, Winkler S, Huitric E, Sandgren A, Manissero D | display-authors = 6 | title = Interferon-γ release assays for the diagnosis of active tuberculosis: a systematic review and meta-analysis | journal = The European Respiratory Journal | volume = 37 | issue = 1 | pages = 100–11 | date = January 2011 | pmid = 20847080 | doi = 10.1183/09031936.00114810 | doi-access = free }}</ref> IGRA có những mặt hạn chế ở người nhiễm HIV.<ref name="Sester 100–11"/><ref>{{cite journal | vauthors = Chen J, Zhang R, Wang J, Liu L, Zheng Y, Shen Y, Qi T, Lu H | display-authors = 6 | title = Interferon-gamma release assays for the diagnosis of active tuberculosis in HIV-infected patients: a systematic review and meta-analysis | journal = PLOS ONE | volume = 6 | issue = 11 | pages = e26827 | year = 2011 | pmid = 22069472 | pmc = 3206065 | doi = 10.1371/journal.pone.0026827 | veditors = Vermund SH | bibcode = 2011PLoSO...626827C | doi-access = free }}</ref>
| |
| − | | |
| − | Chẩn đoán kết luận lao hoạt tính được thực hiện bằng cách nhận dạng ''M. tuberculosis'' trong một mẫu lâm sàng (đờm, [[mủ]], hay sinh thiết mô). Tuy nhiên, quá trình nuôi cấy sinh vật sinh trưởng chậm này có thể mất từ hai đến sáu tuần với mẫu máu hay đờm.<ref>{{cite book|last=Diseases|first=Special Programme for Research & Training in Tropical|title=Diagnostics for tuberculosis: global demand and market potential|year=2006|publisher=World Health Organization (WHO)|location=Geneva|isbn=978-92-4-156330-7|page=36|url=https://books.google.com/books?id=CFPpcCef4yQC&pg=PA36|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906202315/https://books.google.com/books?id=CFPpcCef4yQC&pg=PA36|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Do đó điều trị thường được khởi động trước khi xác minh vi khuẩn trong mẫu.<ref name=NICE2011/>
| |
| − | | |
| − | Các xét nghiệm [[xét nghiệm khuếch đại nucleic acid|khuếch đại nucleic acid]] và [[adenosine deaminase]] có thể giúp chẩn đoán nhanh lao hoạt tính.<ref name=DiagP2011/> Tuy nhiên chúng không thường xuyên được khuyến cáo do ít khi thay đổi cách thức xử trị đối với bệnh nhân.<ref name=NICE2011/> Xét nghiệm máu để tìm kháng thế không [[độ nhạy và độ đặc hiệu|nhạy hoặc đặc hiệu]] nên không được khuyến cáo.<ref>{{cite journal | vauthors = Steingart KR, Flores LL, Dendukuri N, Schiller I, Laal S, Ramsay A, Hopewell PC, Pai M | display-authors = 6 | title = Commercial serological tests for the diagnosis of active pulmonary and extrapulmonary tuberculosis: an updated systematic review and meta-analysis | journal = PLOS Medicine | volume = 8 | issue = 8 | page= e1001062 | date = August 2011 | pmid = 21857806 | pmc = 3153457 | doi = 10.1371/journal.pmed.1001062 | doi-access = free | veditors = Evans C }}</ref>
| |
| − | | |
| − | === Lao tiềm ẩn ===
| |
| − | [[File:Mantoux tuberculin skin test.jpg|thumb|left|Xét nghiệm Mantoux]]
| |
| − | [[Xét nghiệm da tuberculin]] hay xét nghiệm Mantoux thường được áp dụng để kiểm tra người có nguy cơ mắc lao cao.<ref name=Clinic2009/> Người mà đã từng dùng vắc-xin Bacille Calmette-Guerin có thể nhận kết quả dương tính giả.<ref name=Rothel_2005>{{cite journal | vauthors = Rothel JS, Andersen P | s2cid = 25423684 | title = Diagnosis of latent Mycobacterium tuberculosis infection: is the demise of the Mantoux test imminent? | journal = Expert Review of Anti-Infective Therapy | volume = 3 | issue = 6 | pages = 981–93 | date = December 2005 | pmid = 16307510 | doi = 10.1586/14787210.3.6.981 }}</ref> Xét nghiệm này còn có thể cho ra âm tính giả ở người bị [[sarcoidosis]], [[u lympho Hodgkin]], [[suy dinh dưỡng]], và đáng kể nhất là lao hoạt tính.<ref name=Robbins/> Nếu xét nghiệm Mantoux có kết quả dương tính thì xét nghiệm giải phóng interferon-gamma thực hiện trên mẫu máu được khuyến cáo.<ref name=NICE2011>{{NICE|117|Tuberculosis|2011}}</ref> IGRA không bị ảnh hưởng bởi tình trạng chủng ngừa hay hầu hết [[khuẩn myco môi trường]] nên tỷ lệ dương tính giả là thấp.<ref>{{cite journal | vauthors = Pai M, Zwerling A, Menzies D | title = Systematic review: T-cell-based assays for the diagnosis of latent tuberculosis infection: an update | journal = Annals of Internal Medicine | volume = 149 | issue = 3 | pages = 177–84 | date = August 2008 | pmid = 18593687 | pmc = 2951987 | doi = 10.7326/0003-4819-149-3-200808050-00241 }}</ref> Tuy nhiên ''M. szulgai'', ''M. marinum'', và ''M. kansasii'' có ảnh hưởng đến IGRA.<ref>{{cite book| veditors = Jindal SK |title=Textbook of Pulmonary and Critical Care Medicine|publisher=Jaypee Brothers Medical Publishers|location=New Delhi|isbn=978-93-5025-073-0|page=544|url=https://books.google.com/books?id=rAT1bdnDakAC&pg=PA544|year=2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906185238/https://books.google.com/books?id=rAT1bdnDakAC&pg=PA544|archive-date=6 September 2015|df=dmy-all}}</ref> Các xét nghiệm này có thể làm tăng độ nhạy khi áp dụng cùng xét nghiệm da nhưng nếu dùng một mình thì độ nhạy có thể kém hơn xét nghiệm da.<ref>{{cite journal | vauthors = Amicosante M, Ciccozzi M, Markova R | title = Rational use of immunodiagnostic tools for tuberculosis infection: guidelines and cost effectiveness studies | journal = The New Microbiologica | volume = 33 | issue = 2 | pages = 93–107 | date = April 2010 | pmid = 20518271 }}</ref>
| |
| − | | |
| − | [[Tổ Công tác Dịch vụ Phòng ngừa Hoa Kỳ]] (USPSTF) khuyến cáo tầm soát người có nguy cơ cao mắc lao tiềm ẩn bằng xét nghiệm da tuberculin hoặc các xét nghiệm giải phóng interferon-gamma.<ref>{{cite journal | vauthors = Bibbins-Domingo K, Grossman DC, Curry SJ, Bauman L, Davidson KW, Epling JW, García FA, Herzstein J, Kemper AR, Krist AH, Kurth AE, Landefeld CS, Mangione CM, Phillips WR, Phipps MG, Pignone MP | display-authors = 6 | title = Screening for Latent Tuberculosis Infection in Adults: US Preventive Services Task Force Recommendation Statement | journal = JAMA | volume = 316 | issue = 9 | pages = 962–9 | date = September 2016 | pmid = 27599331 | doi = 10.1001/jama.2016.11046 | doi-access = free }}</ref> Có một số ý kiến đề nghị xét nghiệm nhân viên chăm sóc sức khỏe song không có bằng chứng đáng tin cậy chỉ ra lợi ích của việc làm này.<ref>{{cite journal | vauthors = Gill J, Prasad V | title = Testing Healthcare Workers for Latent Tuberculosis: Is It Evidence Based, Bio-Plausible, Both, Or Neither? | journal = The American Journal of Medicine | volume = 132 | issue = 11 | pages = 1260–1261 | date = November 2019 | pmid = 30946831 | doi = 10.1016/j.amjmed.2019.03.017 | doi-access = free }}</ref> [[Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh tật]] (CDC) ngừng khuyến cáo xét nghiệm hàng năm đối với nhân viên chăm sóc sức khỏe không có tiếp xúc vào năm 2019.<ref>{{cite journal | vauthors = Sosa LE, Njie GJ, Lobato MN, Bamrah Morris S, Buchta W, Casey ML, Goswami ND, Gruden M, Hurst BJ, Khan AR, Kuhar DT, Lewinsohn DM, Mathew TA, Mazurek GH, Reves R, Paulos L, Thanassi W, Will L, Belknap R | display-authors = 6 | title = Tuberculosis Screening, Testing, and Treatment of U.S. Health Care Personnel: Recommendations from the National Tuberculosis Controllers Association and CDC, 2019 | journal = MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report | volume = 68 | issue = 19 | pages = 439–443 | date = May 2019 | pmid = 31099768 | pmc = 6522077 | doi = 10.15585/mmwr.mm6819a3 }}</ref>
| |
| − | | |
| − | == Phòng ngừa ==
| |
| − | [[File:3f05369r (8435815214).jpg|thumb|upright=0.8|Áp phích phòng ngừa lao ở Hoa Kỳ, khoảng 1940]]
| |
| − | Các nỗ lực kiểm soát và phòng ngừa lao chủ yếu dựa vào chủng ngừa trẻ nhỏ, phát hiện và điều trị thỏa đáng những trường hợp lao hoạt tính.<ref name=Lancet11/> [[Tổ chức Y tế Thế giới]] (WHO) đã đạt một vài thành tựu với những phác đồ điều trị cải tiến cùng sự giảm nhẹ số ca mắc.<ref name=Lancet11/>
| |
| − | {{clear}}
| |
| | | | |
| | == Tham khảo == | | == Tham khảo == |
| − | {{Reflist}} | + | {{reflist}} |
