Kỷ Creta (145–66 triệu năm trước)

Bản đồ Trái Đất vào 105 triệu năm trước trong Creta Sớm.

Tranh minh họa tiểu hành tinh lao xuống vịnh Mexico khoảng 66 triệu năm trước. Sự kiện đã chấm dứt kỷ Creta, đại Trung Sinh, cũng như thời kỳ ngự trị của khủng long, mở ra một chương mới trong lịch sử Trái đất hay còn được gọi là kỷ nguyên của động vật có vú.

Kỷ Creta, còn được gọi là kỷ Phấn Trắng hay kỷ Bạch Phấn, là một kỷ địa chất kéo dài 79 triệu năm từ lúc kỷ Jura kết thúc 145 triệu năm trước đến khi kỷ Paleogen bắt đầu 66 triệu năm trước. Tên kỷ, Creta, là một từ tiếng Latinh có nghĩa đá phấn và tên viết tắt K của nó bắt nguồn từ Kreide, từ tiếng Đức của đá phấn. Loại đá này có nguồn gốc từ vỏ calci của những phiêu sinh vật hiển vi lắng đọng rất nhiều ở những đáy biển nông khu vực Bắc Mỹ và châu Âu trong nửa sau kỷ, làm nên nét đặc trưng và tên gọi cho thời kỳ. Creta là kỷ cuối cùng của đại Trung Sinh và kỷ dài nhất trong liên đại Hiển Sinh.

Siêu lục địa Pangaea tiếp tục tan rã trong kỷ Creta. Các mảnh lục địa Nam Bán cầu phân tán ổn định theo dòng thời gian. Từ khoảng 130 Ma, Nam Mỹ và châu Phi đều đặn tách xa đồng nghĩa Nam Đại Tây Dương mở rộng. Bồn trũng Tây Somali nằm giữa Đông Phi và Madagascar–Ấn Độ mở rộng cho đến khoảng 120 Ma thì ngừng lại. Ấn Độ tách khỏi Australia–châu Nam Cực vào 136 Ma và Madagascar vào 100 Ma rồi dịch lên phía bắc với tốc độ rất nhanh lên tới 20 cm/năm. Châu Nam Cực cuối cùng tách khỏi Australia vào 85 Ma trong Creta Muộn. Trong khi đó ở Bắc Bán cầu, các phần Đông Á nhập vào Laurasia lúc kỷ Creta bắt đầu, do đó Laurasia đạt kích cỡ lớn nhất trong kỷ Creta.

Khí hậu kỷ Creta biến động đáng kể do đây là một thời kỳ dài. Tuy nhiên tổng quan khí hậu là rất ấm trong hầu hết kỷ với đỉnh điểm là một giai đoạn từ 94 đến 82 Ma được gọi là Nhà kính Nóng hay Cực điểm Nhiệt kỷ Creta. Khi ấy, băng không tồn tại còn đại dương thì ấm dị thường với nhiệt độ bề mặt từ 30 đến trên 35 °C còn nhiệt độ dưới đáy trên 20 °C. Xuyên suốt kỷ Creta, mực nước biển cao hơn ngày nay 75–250 mét, hệ quả là diện tích đất giảm nhiều chỉ bằng hơn 60% ngày nay. Gần đến hồi kết của kỷ Creta, Trái đất lạnh đi đáng kể do nồng độ khí nhà kính giảm. Sự lạnh đi này có thể là một phần nguyên nhân dẫn đến vụ tuyệt chủng hàng loạt tại thời điểm kết thúc kỷ.

Kỷ Creta tiếp tục là thời kỳ khủng long thống trị mặt đất với thêm nhiều họ và chi mới xuất hiện. Trên những bình nguyên Creta Muộn tiêu biểu có loài động vật ăn thịt mặt đất lớn nhất mọi thời đại, khủng long bạo chúa T. rex. Cá sấu phát triển đến chiều dài 10–15 mét và săn lùng khủng long nhỏ hoặc vừa. Ở bầu trời bên trên là vương quốc của chim và bò sát bay. Hung thần trong lòng đại dương là những bò sát khổng lồ như thương long và xà đầu long. Một động vật thành công khác là rùa, nổi bật phải kể đến Archelon to đến nỗi không thể bơi nếu sở hữu một cái mai cứng. Động vật có vú cũng đã có những bước tiến hóa nhất định cho dù kích cỡ còn bé nhỏ so với ngày nay.

Một dấu mốc đáng chú ý trong kỷ Creta đó là lần đầu tiên thực vật hạt kín vươn lên lấn át thực vật hạt trần vốn thống trị trong kỷ Trias và Jura trước đó. Sự xuất hiện dường như đột ngột và đa dạng hóa nhanh chóng của thực vật hạt kín vào giữa kỷ Creta gây bối rối cho các nhà thực vật học thế kỷ 19 và là nguồn cơn bình luận nổi tiếng "bí ẩn ghê tởm" của Charles Darwin. Ngày nay, lời giải cho "bí ẩn" này đó là thực vật hạt kín thực ra xuất hiện từ sớm hơn nhiều, có lẽ từ kỷ Trias. Những ưu điểm mang đến sự thành công cho chúng là thụ tinh kép, thụ phấn nhờ côn trùng, và hạt được bảo vệ tốt hơn. Thực vật hạt kín tuy phong phú về chủng loại nhưng số lượng không nhiều và chỉ che phủ một diện tích đất nhỏ, chiếm đa phần còn lại vẫn là thực vật hạt trần và dương xỉ.

Kỷ Creta khép lại với một thảm họa cho sự sống trên Trái đất, sự kiện tuyệt chủng Creta–Paleogen. Vụ đại tuyệt chủng thuộc hàng lớn nhất trong lịch sử đã tiêu diệt toàn bộ nhiều nhóm sinh vật, đáng kể như khủng long phi điểu, dực long, xà đầu long, thương long, cúc đá. Các nhóm khác như thực vật, chim, động vật có vú, thằn lằn và rắn sống sót song cũng bị tổn hại nặng nề. Khí hậu ngày một lạnh đi trong vài triệu năm cuối cùng của kỷ Creta, hoạt động núi lửa bẫy Deccan, và đặc biệt là vụ va chạm của Trái đất với một tiểu hành tinh được cho là những nguyên nhân. Cái kết của kỷ Creta được định rõ bởi ranh giới Creta–Paleogen (K–Pg), một dấu hiệu địa chất liên quan đến vụ tuyệt chủng hàng loạt giữa đại Trung Sinh và Tân Sinh.

Tham khảo

Sách

• Torsvik, Trond H.; Cocks, L. Robin M. (2016), Earth History and Palaeogeography, Cambridge University Press, ISBN 978-1-107-10532-4
• Stanley, Steven M.; Luczaj, John A . (2015), Earth System History (lxb. 4), Macmillan Learning, ISBN 978-1-4292-5526-4
• Cowen, Richard (2013), History of Life (lxb. 5), Wiley, ISBN 978-1-118-51093-3