Chủ nghĩa liên kết hay chủ nghĩa hiệp hội là học thuyết về sự liên kết các ý tưởng và cho rằng các ý tưởng được nhóm lại hoặc liên kết lại với nhau theo những cách thức có thể giải thích được.

Các nhà liên kết học cho rằng bản thân kiến thức được thu nhận thông qua việc thiết lập các kết nối liên kết. Sự tiến hóa của các năng lực tinh thần về mặt cá thể và mặt loài đều được liên kết để hình thành và duy trì các mẫu liên kết phức tạp giữa các ý tưởng hoặc đơn vị thông tin. Ngay cả những sinh vật rất nguyên thủy như trùng Amip đã học cách liên kết các kích thích hóa học với các điều kiện sống như một kiểu học tập có điều kiện. Các động vật có vú phát triển cao nhất về mặt học tập xã hội. Chẳng hạn như cá heo, cá voi, voi và động vật linh trưởng bậc cao khác có thể xử lý thông tin nhằm chuyển đổi vai trong mối quan hệ giữa bản thân chúng và đồng loại. Đây chính là điều cơ bản làm cho cơ thể có thể phân cấp trạng thái và tệp đính kèm.

Chủ nghĩa liên kết bao hàm sự liên kết của các ý tưởng biến nó thành một tài khoản có hệ thống chung của tâm trí hoặc hành vi. Học thuyết này cho rằng các quá trình tinh thần có thể được giải thích bằng sự liên kết của các ý tưởng được phát triển bởi những thành tựu của các nhà triết học Anh thế kỷ XVIII - XIX và dựa vào đó để dự báo sự phát triển tâm lý học hiện đại. Trong bối cảnh chủ nghĩa kinh nghiệm phản ứng chống lại triết lý bẩm sinh của Platon cho rằng ý tưởng có sẵn và hoàn toàn xác định. Các nhà liên kết học cho rằng các ý tưởng bắt nguồn từ kinh nghiệm và đi vào tâm trí thông qua các giác quan và các hoạt động liên kết. Học thuyết liên kết có lịch sử khởi đầu bằng các nghiên cứu về mối liên hệ giữa ý tưởng, cảm giác và các kích thích tri giác. Các liên kết cũng có thể tồn tại giữa cảm giác, tri giác với các kích thích và phản ứng hành vi. Ví dụ, một tiếng ồn có thể gây đau tai ở một người dẫn đến sự sợ hãi của họ, sau đó chỉ một tiếng ồn lớn đã có thể dẫn đến sợ hãi ở họ ngay cả khi không trực tiếp gây đau tai. Những liên kết trong tâm trí như vậy được gọi là những liên tưởng.

Nhà triết học John Locke (1632 - 1704) giới thiệu thuật ngữ “liên kết các ý tưởng” trong ấn bản thứ tư trong Tiểu luận của ông về sự hiểu biết của con người (1700), nơi ông mô tả liên kết không có lợi cho tư duy lý trí của con người. George Berkeley (1685 - 1753) - một giám mục người Ireland đã áp dụng các nguyên tắc liên kết để nhận thức chiều sâu thị giác. Ông lập luận rằng khả năng con người nhìn thấy mọi thứ trong không gian ba chiều là kết quả của quá trình học tập chứ không phải là năng lực bẩm sinh. Bác sĩ người Anh David Hartley (1705 - 1757) đã sử dụng thuyết liên kết để xử lý, giải thích các tác động sinh học. Ông đã xây dựng lý thuyết sinh lý thần kinh về sự lan truyền ý tưởng và mô tả hoạt động thể chất theo khuynh hướng liên kết. Hartley cũng đã phát triển lý thuyết toàn diện về chủ nghĩa liên kết bao gồm nhiều lĩnh vực như: trí nhớ, tưởng tượng, ước mơ và đạo đức. Nhà triết học người Scotland David Hume (1711 - 1776) khi nghiên cứu liên kết đã đề xuất nguyên tắc tương đồng và tiếp giáp. Ông khẳng định những ý tưởng tương đối giống nhau hoặc được trải nghiệm đồng thời (hoặc tiếp giáp) thường liên kết với nhau. James và John Stuart Mill (hai nhà triết học/cha và con trai) đã kiểm tra học thuyết liên kết vào thế kỷ XIX. Anh cả Mill đề xuất lý thuyết cơ học về liên kết các ý tưởng với nhau trong “các hợp chất” thông qua nguyên tắc tiếp giáp. Em trai của Mill - người có phép ẩn dụ thì cho rằng sự liên kết của ý tưởng là “hóa học tinh thần”, khác với James cha mình ông đã tuyên bố rằng tâm trí đóng vai trò tích cực hơn là thụ động trong việc hình thành các liên kết. Ông cũng cho rằng các ý tưởng có thể nhiều hơn tổng số các bộ phận của nó.

Một số nhân vật nổi tiếng khác với những quan điểm liên kết ở thế kỷ XIX là Thomas Browne - người đã đề xuất một số quy luật liên kết thứ cấp và Alexander Bain (1818 - 1903) dựa trên quan điểm liên kết đã xây dựng một hệ thống tâm lý toàn diện. Ngoài nguyên tắc giống nhau, nguyên tắc tiếp giáp, một số các nguyên tắc khác cũng đã được đề xuất để giải thích tại sao các ý tưởng trở nên liên kết với nhau như: nguyên tắc tiếp nối thời gian (ý tưởng hoặc cảm giác được hình thành gần nhau về thời gian), nguyên tắc lặp lại (các ý tưởng xảy ra nhiều lần cùng nhau), nguyên tắc truy cập gần nhất (các liên kết được hình thành gần nhất thường dễ nhớ nhất) và nguyên tắc sinh động (những trải nghiệm sống động thường tạo thành những liên kết mạnh).

Trong thế kỷ XX người thừa kế mạnh nhất đối với chủ nghĩa liên kết là chủ nghĩa hành vi, với các nguyên tắc điều chỉnh dựa trên sự liên kết của các phản hồi với kích thích (sự liên kết của kích thích với củng cố tích cực hoặc tiêu cực). Hơn nữa, giống như thuyết liên kết, chủ nghĩa hành vi nhấn mạnh ảnh hưởng của môi trường (giáo dục) hơn các đặc điểm bẩm sinh (bản chất) tới sự phát triển tâm lý con người.

Cho đến nay lý thuyết này vẫn đang tồn tại đang được sửa đổi và bổ sung thêm với các khái niệm mới cho phù hợp với xã hội hiện đại, chẳng hạn như: khái niệm xử lý phân phối song song. Các lý thuyết khoa học về liên kết đều đã nhấn mạnh mối kết nối giữa hai hoặc nhiều yếu tố tinh thần hoặc giữa các đơn vị thông tin trong tin học. Những liên kết giữa các khái niệm đơn giản để tạo thành hệ thống có ý nghĩa lớn hơn và phức tạp hơn. Các ý tưởng trong tâm trí sau đó được hình thành và được sắp xếp trong các hệ thống phân cấp liên kết đặc biệt. Ví dụ, nếu một vật hình tròn, màu đỏ, kích thước vừa phải với một vị ngọt, mùi thơm và bên trong màu trắng với những hạt đen nằm ở trung tâm, thì đó là một quả táo - một loại trái cây, một loại thực phẩm. Đối với một người đang đói và khi đường huyết thấp anh ta hoàn toàn có thể hình dung ra đó là quả táo và khái niệm quả táo đã xuất hiện trong tâm trí. Khái niệm quả táo với tư cách là nhánh con của một khái niệm lớn là trái cây - đã chuyển tải một hệ thống phân cấp: cụ thể là các khái niệm nhỏ hơn được tích hợp lại trong một khái niệm lớn hơn và chủ đề liên kết tổng thể đã xuất hiện (sắp xếp theo thứ bậc). Các vùng lớn nhất của các kết nối liên kết tạo thành mạng lưới cấp trên; các miền dưới và miền nhỏ hơn của các kết nối tạo thành mạng lưới cấp dưới. Mối liên hệ giữa các khái niệm (ý nghĩa) có thể giải thích những hiện tượng kỳ lạ bằng phương pháp thăm dò kết nối. Một trong những phương pháp thăm dò này được phát triển trong liệu pháp tâm lý là liên tưởng tự do của Sigmund Freud và Josef Breuer tiến hành. Freud đã thay thế gợi ý thôi miên bằng liên tưởng tự do hướng trọng tâm vào các triệu chứng rối loạn thần kinh. Bệnh nhân được yêu cầu tập trung vào thời điểm các triệu chứng này lần đầu tiên xuất hiện, nhưng thay vì nhà phân tâm học kể một câu chuyện thì họ hỏi bệnh nhân về điều gì đang nghĩ đến. Nhà phân tâm đã lắng nghe dòng chảy của những liên tưởng này và tìm cách giải thích nguyên nhân của các triệu chứng bệnh. Theo các nhà phân tâm học bản chất của phương pháp này là kết nối một cách vô thức các ý nghĩ có thể làm cho nguyên nhân của bệnh được ý thức. Nhiều thập kỷ sau đó các thực nghiệm liên kết đã được phát triển trong thực nghiệm đánh giá thời gian phản ứng “tự do” đối với các kích thích ngôn ngữ xác định. Thực nghiệm về ảnh hưởng của bối cảnh đã ảnh hưởng đến các liên kết như thế nào?

Chủ nghĩa liên kết ngày nay đóng một vai trò hết sức quan trọng trong các lý thuyết nhận thức đặc biệt về trí nhớ và học tập.

Tài liệu tham khảo

1. Russell, Bertrand, A History of Western Philosophy, New York: Simon and Schuster, 1945.
2. Schultz, D. P., A History of Modern Psychology, 3rd ed. NewYork: Academic Press, 1981.
3. Raymond J. Corsini, Alan J. Auerbach, Concise Encyclopedia of Psychology, Second edition, 1988.
4. Locke, John, An Essay Concerning Human Understanding, Buffalo: Prometheus Books, 1995.