Sửa đổi Ba tầm

{{mới}}
[[Hình:Triumphant return of a civil mandarin, Doc Loi temple, Nghe An province, late 18th century, Do (poonah) paper - Vietnam National Museum of Fine Arts - Hanoi, Vietnam - DSC05111.JPG|nhỏ|phải|222px|Bức ''Văn quan vinh quy đồ'' (文官榮歸圖) hồi [[thế kỷ XVIII]] cho thấy một người đàn bà cắp [[nón]] ba tầm.]]
[[Hình:Town Dress of Women from Tonkin, Woman from Tonkin, Cult Objects, Riflemen from Tonkin.JPG|nhỏ|phải|222px|[[Họa phẩm]] của người Tây dương [[thế kỷ XIX]] mô tả người đàn bà [[Bắc Kỳ]] đội [[nón]] ba tầm.]]
'''Ba tầm'''<ref>[http://thanhnien.vn/van-hoa/di-tim-chiec-non-co-cua-nguoi-viet-717242.html Đi tìm chiếc nón cổ của người Việt] - Ngọc An // ''Báo Thanh Niên'', 27.06.2016, 06:11 (GMT+7)</ref> ([[Nôm]]: 𥶄𠀧尋) là dụng vật tránh [[nắng]] [[mưa]], làm duyên của nữ giới [[Bắc Kỳ]] thời trung đại, được chứng thực bởi nhiều sử kí và [[họa phẩm]].

Thế kỷ XX ''ba tầm'' được xử dụng hiếm hơn và thường chỉ xuất hiện trong các [[lễ hội]].
==Nguồn gốc==
Theo tư liệu của [[người Pháp]] cuối [[thế kỷ XIX]], ''ba tầm'' được chuyển ngữ là '''Le chapeau de trois tầm'''<ref>[http://fanfic.truongan.name/?p=6499 Nón]</ref> (3 fois 8 pouces: 1m20), trong đó, ''tầm'' là đơn vị đo chiều dài của [[người]] [[Á Đông]]. Theo ''[[Vũ trung tùy bút]]'', [[nón]] ba tầm được kết hợp kiểu dáng của các thứ [[nón]] dâu, ngoan xác và viên cơ.
* '''Ngoan xác lạp (黿殼笠)'''<ref name="Góc Nhìn">{{chú thích web|url=http://www.gocnhin.net/cgi-bin/viewitem.pl?88|title=Nón đội|format=HTML|first=N|last=G|publisher=Góc Nhìn}}</ref> '''(''nón mền giải 蟹'', ''Tam Giang lạp 三江笠'')''' dùng cho [[người già]] thời [[Lê trung hưng]], đã thất truyền cuối thế kỉ XVIII.
* '''Toan bì lạp (酸皮笠) (''nón vỏ bứa'')''' dùng cho người nghèo, là [[nón]] giản lược làm cho thấp đi từ ngoan xác lạp. Thời Nguyễn, gọi là Thủy Thủ lạp.
* '''Cổ Châu lạp (古洲笠) (nón dậu)''' ''dùng cho Họ hàng cao tuổi''<nowiki/> ''nhà quan,Đàn ông,đàn bà,'' ''sĩ thứ trong kinh thành.'' Đỉnh nhọn và có vành phẳng đính đôi chùm chỉ [[thao]].
* '''Viên cơ lạp (圓箕笠)'''<ref name="Góc Nhìn"/> xuất hiện ở miền [[Thanh Hóa|Thanh]] [[Nghệ An|Nghệ]]. Thời Lê, dùng cho [[binh sĩ]] khi cuộc [[Loạn kiêu binh]] với kiểu dáng cao, gần giống như cái nia thóc (kết cấu gần mũ quan Đại Thanh). Thời Nguyễn, ''giản lược thành nón nhỏ như nón thúng nhưng vát vuông góc'', nhỏ hơn ba tầm gọi '''''là nón nghệ'' (''le chapeau de Nghệ-an'')''' dành cho nữ'''. Nón thúng (mục đồng lạp, Chapeau en forme de panier)''' dùng cho nam nữ làm đồng có dáng vát thon vào so với nón nghệ
{{cquote|Khi ta tám tuổi, thấy các ông già đội "ngoan xác lạp 黿殼笠", tục gọi là nón "mền giải 蟹" hay "tam giang lạp 三江笠"; con nhà quan và học sinh các học hiệu thì đội "phương đẩu đại lạp 方斗大笠", tục gọi là "nón lá"; họ hàng nhà quan và các ông già thì đội "cổ châu lạp 古洲笠", tục gọi là "nón dâu"; người lớn và trẻ con đội ''liên diệp lạp 蓮葉笠'', tục gọi là "nón lá sen"; con trai con gái, đàn ông đàn bà ở chốn kinh kỳ đội cổ châu lạp, trẻ con đội "tiểu liên diệp lạp 小蓮葉笠'', tục gọi là "nón nhỡ khuôn"; đàn ông đàn bà thôn quê, đội "xuân lôi tiểu lạp 春雷小笠", tục gọi là "nón sọ nhỏ"; lính tráng đội "trạo lạp 掉笠", tục gọi là "nón chèo vành"; người hầu hạ và vợ con lính tráng đội ''viên đẩu lạp 圓斗笠'', tục gọi là "nón khua"; nhà sư và thầy tu đội "cẩu diện lạp 笱面笠", tục gọi là "nón mặt lờ" ; người có tang đội "xuân lôi đại lạp 春雷大笠", tục gọi là "nón cạp"; người có chở một năm trở xuống đội "cổ châu lạp 古洲笠", quai mây, chỉ có nhà quan và nhà quyền thế có tang thì đội "cẩu diện lạp" để phân biệt. Người trong Thanh Nghệ đội "viên cơ lạp 圓箕笠", tục gọi là "nón nghệ". Người Mán Mường ở ngoại trấn đội nón "tiêm quang đẩu nhược", hình như nón khua, đầu nhọn, làm bằng vỏ măng nứa, khác với người mọi nơi. Đến khoảng năm Nhâm Dần - Quý Mão, quân Tam phủ dấy loạn, cậy công làm càn, nhiều người đội nón viên cơ, để lẫn với quân lính. Đến năm Bính Ngọ trong nước có biến, lại bỏ viên cơ lạp 圓箕笠, đội cẩu diện lạp 笱面, người có tang một năm trở xuống, buộc quai sợi trắng để phân biệt. Ở thôn quê, theo dáng ngoan xác lạp 黿殼 mà làm thấp đi, gọi là "toan bì lạp 酸皮笠", tục gọi là "nón vỏ bứa", thỉnh thoảng lại có người đội xuân lôi tiểu lạp 雷小笠者; còn những thứ nón tam giang 三江, ngoan xác 黿殼, phương đẩu 方斗, viên đẩu, cổ châu 古洲, liên diệp 蓮葉 và trạo lạp 掉笠 thì không thấy nữa.|||[[Phạm Đình Hổ]], ''[[Vũ trung tùy bút]]''<ref>Đông Châu [[Nguyễn Hữu Tiến]] dịch, [[Nguyễn Quảng Tuân]] khảo đính và chú thích, [[Nhà xuất bản Trẻ]], [[Sài Gòn]], 1989.</ref>}}
==Đặc trưng==
[[Nón]] ba tầm được lợp bằng [[lá]] [[cọ]] hoặc [[gồi]], có hình dạng như cái [[lọng]] hoặc [[tai]] [[nấm]], đỉnh phẳng, đường kính [[nón]] khoảng 70–80&nbsp;cm, vành cao 10–12&nbsp;cm hoặc hơn. Lòng [[nón]] đính một cái vành hình [[phễu]] gọi là ''khùa'' hoặc ''khua'' (摳) để gia cố [[nón]] trên đầu người sử dụng. Ngoài ra, người ta thường kết vào vành [[nón]] đôi chùm [[chỉ]] [[thao]] sặc sỡ để làm duyên, là '''nón quai thao''' (𥶄乖絛).
==Văn hóa==
{|class="wikitable sortable"
|- bgcolor="#B3B3B3"
! [[Ca dao]] cổ !! [[Quan họ]] ''[[Lý cây đa]]'' !! [[Thi phẩm]] ''Chiếc nón quai thao''<br>của [[nữ]] [[thi sĩ]] [[Anh Thơ]] !! [[Ca khúc]] ''Du xuân''<br>của [[nhạc sĩ]] [[An Thuyên]] !! [[Ca khúc]] ''Tơ hồng''<br>của [[nhạc sĩ]] [[Nhất Sinh]]
|-
| ''Chưa chồng nón thúng quai thao,''<br>''Chồng rồi nón rách quai nào thì quai.''<br>''Chưa chồng yếm thắm đeo hoa,''<br>''Chồng rồi hai vú bỏ ra tày giành.''
||
''Trèo lên quán dốc ngồi gốc í a cây đa,<br>Rằng tôi lý ối a cây đa''<br>''Rằng tôi lới ối a cây đa'',<br>Ai đem ôi à tính tang tình rằng,<br>Cho đôi mình gặp<br> Xem hội cái đêm hôm rằm rằng tôi lý ối a cây đa <br> rằng tôi lới ối a cây đa

Chẻ tre đan nón, kìa nón í a ba tằm <br> Rằng tôi lý ối a ba tằm''<br>''Rằng tôi lới ối a ba tầm'',<br>Ai đem ôi à tính tang tình rằng,<br>Cho cô mình đội<br> Xem hội cái đêm trăng rằm rằng tôi lý ối a tháng Giêng <br> rằng tôi lới ối a tháng Giêng

Vải nâu may áo, kìa áo ới viền năm tà <br>Rằng tôi lý ối a năm tà''<br>''Rằng tôi lới ối viền năm tà'',<br>Ai đem ôi à tính tang tình rằng,<br>Cho cô mình mặc<br> Xem hội cái đêm trăng rằm rằng tôi lý ối a sáng trăng <br> rằng tôi lới ối đêm sáng trăng

||
''Tua óng tơ ngà tha thướt gió,''<br>''Vành vàng lá lụa nắng tươi xinh.''<br>''Khuôn hoa e lệ trong khuôn nón,''<br>''Si mắt chàng trai liếc gửi tình.''

''Nhưng dép cong nghiêm bước thẳng đường,''<br>''Ðâu ngờ tơ nón gió vương vương,''<br>''Chàng về, mắt đắm sầu xa vắng...''<br>''- Cả một trời xuân nhạt nắng hường !''
||
''Du xuân du xuân í a''<br>''Đã hẹn cùng tình í a''<br>''Đường xuân tơ non gót son í a''<br>''Nón ba tằm em xoay tròn tháng Giêng''

''Du xuân du xuân í a''<br>''Tơ trời nhè nhẹ í a''<br>''Hạt sương cho em ướt mi''<br>''Để cho bao chồi non xuân lộc biếc xanh''

''Thoáng áo tứ thân la đà trong gió''<br>''Ai ngẩn ngơ ai cho mùa xuân chín''<br>''Trên đôi môi hồng hoa cỏ ngất ngây''

''Cứ hát lới lơ phách nhịp thương nhớ''<br>''Gõ vào xuân vui men rượu mới nhấp''<br>''Ngỡ tiếng trống chèo rơi đầy lối quê''

''Đường xuân yếm đào đã hẹn cùng tình í a''<br>''Du xuân du xuân í a''
||
Anh đến quê em nơi đây có dòng sông Cầu, <br>
Dự ngày Hội Lim anh đã hứa khi xưa.<br>
Vượt bao đèo cao bao suối sâu, <br>
Nắng mưa gió sương anh không ngại. 
Chỉ mong gặp em, người em gái, <br>
Câu hát dân ca : Người ơi ở đừng về.<br>
Câu dân ca ngày xưa em hát, 
để nhớ thương anh phải đi tìm.<br>
Và hôm nay vào ngày Hội Lim, 
gặp lại em, em vẫn như xưa.

Ngày Hội Lim em mặc áo the, 
chân đi guốc mộc, <br> đội nón quai thao em bước qua cầu 
<br>
Hát câu quan họ chung tình làm duyên <br>
hát câu quan họ chung tình làm duyên.
|}
==Hình ảnh==
<center><gallery>
Tập tin:BARROW(1806) p347 SCENE IN A CONCHIN CHINESE OPERA.jpg|Đàn ông và đàn bà đội [[nón]] Nghệ ở một nhà trò xứ [[Quảng Nam]], 1793
Tập tin:A voyage to Cochinchina, in the years 1792 and 1793. To which is annexed an account of a journey made in the years 1801 and 1802, to the residence of the chief of the Booshuana nation (1806) (14745624366).jpg|Đàn ông và đàn bà đội [[nón]] Nghệ ở một bãi biển [[Đà Nẵng]], 1793
Tập tin:JeanDupuis.JPG|Người đàn bà đội [[nón]] Nghệ trong một chuyến lữ hành của nhà thám hiểm [[Jean Dupuis]]
Tập tin:Execution of pirate chief.jpg|Những người đàn bà đội [[nón]] ba tầm đứng xem xử giảo [[đạo tặc]] bên [[hồ Gươm]], 1886
Tập tin:L.Girod-Dix Ans de Haut-Tonkin-1899-couple tonkinois.jpg|[[Ký họa]] một người [[Bắc Kỳ]] đội [[nón]] ba tầm, 1899
</gallery></center>
<center><gallery>
Tập tin:Tonkin woman 2.jpg|Cô [[Bắc Kỳ]] nho nhỏ đội [[nón]] ba tầm
Tập tin:Hocquard2.jpeg|Cô [[Bắc Kỳ]] làm duyên với [[nón]] ba tầm, ảnh do [[bác sĩ]] [[Charles-Édouard Hocquard]] chụp tại [[Hà Nội]], 1885
Tập tin:Tonkin woman 3.jpg|Cô [[Vương Thị Phượng]] đội [[nón]] ba tầm trong một ảnh chụp mẫu hồi đầu [[thế kỷ XX]]
Tập tin:Viet1919.jpg|người đàn bà canh nông [[Bắc Kỳ]] đội [[nón]] thúng 1919
Tập tin:Montagnards THOS Gouv gén.jpg|người đàn bà [[Tày]] đội [[nón]] thúng 1931
</gallery></center>
<center><gallery>Hình:Nón quai thao.jpg|[[Nón]] ba tầm đến hậu kỳ hiện đại đã bị giản lược vóc dáng và mai một ý nghĩa thực dụng
Hình:Bộ trang phục quan họ 2.jpg|[[Nón]] ba tầm trong bộ y phục [[liền anh]], [[liền chị]]
Hình:Liền chị quan họ - Hội Lim, Bắc Ninh.JPG|Một [[liền chị]] cầm [[nón]] ba tầm ở [[hội Lim]], 2010
Hình:Quan Ho-Ensemble.JPG|Các [[liền chị]] cầm [[nón]] ba tầm biểu diễn tại [[Cổ Pháp điện]], 2014
Hình:Vietnamese Dancers.jpg|Các [[vũ nữ]] biểu diễn với [[nón]] ba tầm</gallery></center>
==Tham khảo==
* [[Nón tơi]]
* [[Lọng]]
==Liên kết==
{{cước chú|4}}
* [http://queviet.eu/van-hoc/binh-luan/92320-non-ba-tam-em-xoay-tron-thang-gieng Nón ba tầm, em xoay tròn tháng Giêng]
[[Thể loại:Phong tục Việt Nam]]